Roztropowicz-Szkubel Stanisława cz. 1

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/0125

18 września 2018, Warszawa

3:11

Stanisława Roztropowicz-Szkubel (ur. 1927, Płaszowa) wychowała się na Wołyniu, gdzie jej rodzice dzierżawili 20-hektarowe gospodarstwo. W ciągu wojny przetrwali „rozkułaczenie”, represje sowieckie, ukraińskie i niemieckie. W lipcu 1943 roku wobec narastającej fali mordów na Polakach schronili się w Radziwiłłowie. Tam zaopiekowali się porzuconą dwuletnią żydowską dziewczynką Sabiną Kagan. W 1945 roku transportem repatriacyjnym przyjechali do Nidzicy. Pani Stanisława skończyła studia na wydziale rolniczym w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Pracowała w Instytucie Ziemniaka oraz Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa. W 1989 roku obroniła rozprawę habilitacyjną. Od 1997 roku na emeryturze. Rodzice pani Stanisławy zostali w 2000 roku uhonorowani tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata
dwa lata później tytuł ten przyznany został Stanisławie Roztropowicz-Szkubel.

[00:00:01] Autoprezentacja boh. urodzonej na Wołyniu w 1927 r.
[00:00:09] Rodzina matki wywodziła się z majątków: Moszków i Peremiłówka, rodzina ojca pochodziła z Kijowszczyzny. Mama była nauczycielką w okolicach Winnicy i tam poznała przyszłego męża. W 1925 r. rodzice podjęli decyzję o ucieczce z Ukrainy do Polski, jedna z sióstr ojca oddała mu pod opiekę swojego syna Eryka. Po przejściu przez zieloną granicę rodzina zatrzymała się w Bołożówce, potem ojciec wydzierżawił gospodarstwo w Plaszowej, przed wybuchem wojny rodzina mieszkała w Radziwiłłowie koło Brodów, gdzie ojciec dzierżawił ziemię od osadnika wojskowego.
[00:08:15] „Rozkułaczenie” gospodarstwa po wkroczeniu Armii Czerwonej – okoliczni chłopi zabrali m.in. zwierzęta gospodarskie i zboże. Przed wojną najstarsza siostra uczyła się w liceum krzemienieckim, boh. i dwójka rodzeństwa chodzili do szkoły w Radziwiłłowie. Pierwszy dzień w szkole po zajęciu Radziwiłłowa przez sowietów – nauczycielka-Ukrainka zapowiedziała, że dzieci nie mogą mówić po polsku.
[00:12:10] Wspomnienie sprzed wojny – spotkanie duchownych trzech wyznań na schodach szkoły – lekcje religii. Żydowska ludność przedwojennego Radziwiłłowa. Mama widziała w miasteczku dzieci z żydowskiej szkoły, które maszerowały w pochodzie 1 Maja. [+]
[00:17:45] Osadnictwo wojskowe na Kresach. Mama była przewodniczącą Koła Gospodyń Wiejskich, a ojciec prezesem Kółka Rolniczego – ludność ukraińska nie należała do tych organizacji. W Krzemieńcu była ukraińska szkoła i spółdzielnia. Po wejściu sowietów Ukraińcy ze wsi Krupiec zbudowali bramę powitalną z napisem „Chrystus zmartwychwstał”. Zachowanie nowej władzy wobec Polaków i Rusinów – organizacja kołchozów.
[00:23:18] W 2000 r. boh. odwiedziła rodzinne strony – sytuacja na wsi po rozpadzie ZSRR.
[00:26:00] Sytuacja podczas okupacji sowieckiej – deportacje w lutym 1940 r. dotknęły także zamożniejszych Żydów. Wiadomości ze szczekaczek na ulicach. Powody, dla których rodzina nie została deportowana. Po pierwszej deportacji do opustoszałych gospodarstw przywieziono ludność z pasa przygranicznego, w tym Hucułów.
[00:31:25] Reakcja na wiadomość o ataku Niemiec na Związek Radziecki. Jesienią 1942 r. milicja ukraińska dołączyła do banderowców. Konsekwencje sabotażu w gminie – grupa Polaków, w tym ojciec, stała się zakładnikami. Przyjście „milicji” po ojca – zachowanie ukraińskiego dowódcy, zabranie ojca do Radziwiłłowa – jego powrót do domu. [+]
[00:41:36] Zagrożenie ze strony UPA, dzieci spały w kryjówce w stodole, a rodzice nocami pilnowali domu. Latem 1943 r., po zabiciu sąsiadów i spaleniu wsi Drańcza Polska, rodzina wyjechała do Radziwiłłowa. [+]
[00:45:20] Wiosną 1942 r. najstarszą siostrę wywieziono na roboty do Niemiec. Siostra Zofia miała przyjaciółkę Żydówkę – wrażenia z getta. Likwidacja getta w maju 1942 r. W getcie mieszkało małżeństwo Kaganów, pani Kaganowa pochodziła z zamożnej rodziny Milderów, właścicieli młyna. Córka Kaganów urodziła się w sierpniu 1941 r. Ksiądz Mikołaj Brodecki pomagał Żydom uciekającym z getta i znalazł polską rodzinę, która przyjęła Kaganów. Likwidację getta widział kolega boh. – wyprowadzenie ludzi przez Niemców i ukraińską milicję – rozstrzeliwanie w pobliskim lesie. [+]
[00:54:48] W 1943 r. nasilały się zbrodnie popełniane przez ukraińskich nacjonalistów. W lutym 1943 rodzina, która przechowywała Kaganów, zdecydowała się na ucieczkę ze wsi. Żydzi nie mogli wrócić do Radziwiłłowa – ich dalsze domniemane losy. W lipcu 1943 rodzice boh. odebrali córkę Kaganów, Inkę, jej dotychczasowym opiekunom. W sierpniu mama spotkała na targu kobietę, która pytała o dziewczynkę. [+]
[01:04:06] Rodzina zamieszkała w Radziwiłłowie w mieszkaniu, które odstąpił nauczyciel wyjeżdżający do Brodów. W sąsiednim domu zamieszkała rodzina, która uciekła ze wsi z dzieckiem Kaganów. Koleżanka Zosia powiedziała rodzicom boh., że w składziku stoi kołyska z dzieckiem – stan zdrowia dziewczynki. Decyzja rodziny o zabraniu umierającego dziecka. [+]
[01:13:13] Rozmowa z opiekunem dziewczynki – zabranie jej przez mamę. W mieszkaniu zakwaterowano dwóch niemieckich oficerów. Wygląd dziewczynki po kąpieli, jej zachowanie wobec mamy i poprzednich opiekunów. Oficjalna wersja powodów pojawienia się dziewczynki, poprawa stanu jej zdrowia. [+]
[01:22:57] Zagrożenie przedmieść miasteczka napadami banderowców. Powody stawiania naczyń z piaskiem koło łóżek. Zachowanie niemieckiego oficera, który stracił rodzinę w nalocie na Hamburg. [+]
[01:27:23] W marcu 1944 r. Radziwiłłów zajęli sowieci oraz polskie oddziały. Rodzice nawiązali kontakt z Żydem, przedwojennym mieszkańcem miasteczka, któremu powiedzieli o uratowanej dziewczynce. W kwietniu 1945 r. rodzina repatriowała się do Polski, ksiądz Brodecki wystawił fałszywą metrykę dla Ireny Roztropowicz, która została wpisana na kartę repatriacyjną rodziny. Przyjazd do Nidzicy. [+]
[01:30:07] Początki na Ziemiach Odzyskanych, sąsiedzi wiedzieli, że dziewczynka jest uratowaną Żydówką. W 1948 r. Inka poszła do pierwszej klasy, w tym czasie zaczął przyjeżdżać przedstawiciel żydowskiego domu dziecka, który domagał się oddania dziewczynki. W 2000 r., podczas pierwszego spotkania z Inką, boh. poszła z nią do Instytutu Żydowskiego, gdzie dowiedziały się, że mama zgłosiła Inkę komitetowi żydowskiemu w Olsztynie. Powody decyzji o oddaniu Inki – mama odwiozła ją do Łodzi. Boh. dowiedziała się o traumie porzuconego dziecka z książki, którą Inka napisała. Inka została adoptowana przez żydowskie małżeństwo i wyjechała z rodziną do Izraela. [+]
[01:40:40] Władze sierocińca zobowiązały się do przekazywania informacji o losach dziecka, ale rodzina nigdy nie otrzymała żadnych wiadomości. Ostatni list mamy do domu dziecka wrócił nie otwarty. Boh. ukończyła liceum w Olsztynie i dostała się na SGGW – w październiku 1949 pojechała do Łodzi, by odwiedzić Inkę – spotkanie na dworcu. Kontakt listowny urwał się po wyjeździe Inki do Izraela. [+]
[01:43:43] Boh. poszukiwała Inki w Izraelu, wiedząc od pierwszego opiekuna, że dziewczynka nazywała się Sabina Kagan (po adopcji i wyjeździe Goszczewski). Poszukiwania poprzez prof. Mieczysława Bieleckiego, który w 1968 r. wyjechał do USA – boh. chciała przekazać Sabinie zeszyt, w którym mama opisała jej losy. Sabina Heller po ślubie wyjechała do Stanów. Boh. zaniosła do ŻIH-u kopie wszystkich dokumentów dotyczących Sabiny, po latach zajrzała do nich badaczka z Tel Awiwu, pisząca doktorat na temat Holocaustu – nawiązanie kontaktu z Inką, która zgłosiła rodziców do Yad Vashem
[01:53:00] Wyjazd z Inką do Radziwiłłowa w poszukiwaniu śladów jej rodziny – pomoc władz miasta – efekty kontaktów z jego najstarszymi mieszkańcami. Inka nie pamiętała swojego dzieciństwa w Polsce i nie wiedziała, że została adoptowana – postawa matki adopcyjnej, która była lekarką i przeżyła okupację w Łodzi. Inka nie została zgłoszona jako dziecko Holocaustu. Wizyta w miejscu kaźni radziwiłowskich Żydów – napis na obelisku.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu – świadek odpowiada na pytania]
[02:04:35] W 1998 r. przyjechał do Warszawy Żyd, pan Milder, syn przedwojennego właściciela młyna w Radziwiłłowie, który namówił kolegę boh. – Aleksandra Podgórskiego, na wyprawę do Radziwiłłowa. Tam odszukano nieruchomości należące do rodziny – dom i młyn. Boh. spotkała się z Milderem i opowiedziała mu o Ince, ale o nic go nie zapytała. Po odnalezieniu Inka skontaktowała się z Milderem, który powiedział jej, że nic nie pamięta.
[02:14:06] Mama spisała losy Inki w 1947 r., zmarła w 1954. W łódzkim sierocińcu mama spotkała dziewczynę, która została uratowana przez księdza. Decyzja rodziny o oddaniu Inki do sierocińca – chęć zapewnienia dziecku lepszych warunków życia, trudne początki w Nidzicy. Decyzja o przyjęciu Inki do rodziny podczas okupacji.
[02:19:48] Organizacja władzy podczas I okupacji sowieckiej, po zmianie okupanta Ukraińcy mordowali swoich ziomków, którzy współpracowali z władzą sowiecką. Pewnego wieczoru do mieszkania w Radziwiłłowie przyszedł Ukrainiec Szkroba, sołtys Baszarówki, któremu banderowcy wymordowali rodzinę. Szkroba ukrywał się u rodziny boh. [+]
[02:23:55] Ojciec miał dwa konie i odwoził do sierocińca w Brodach polskie dzieci, których rodziców zamordowano, akcję koordynował ksiądz Brodecki. Przewóz karabinów w workach z kartoflami. W 1944 r. grupa Polaków zdecydowała się na wyjazd z Wołynia do Generalnego Gubernatorstwa, stryj Wacław namawiał ojca na wyjazd. Stryj z żoną i synem Bogdanem dojechał do Warszawy – obydwaj mężczyźni zginęli w powstaniu. W „Stolicy” opublikowano list młodego powstańca Bodzia – podejrzenia boh., że to jej kuzyn Bogdan Roztropowicz. [+]
[02:30:33] Boh. oddała Ince zeszyt, w którym mama opisała jej okupacyjne i powojenne losy. Adopcyjna matka Inki była lekarką zaangażowaną w prace społeczne – samotne dzieciństwo w Izraelu.
[02:32:48] Deportacje w lutym 1940 – szczekanie wiejskich psów. Rankiem ojciec poszedł do zabudowań za torami kolejowymi i zastał puste domy. [+]
[02:35:19] Nastoletnia siostra Janina wymyśliła ze swoim kolegą kilka obrazkowych alfabetów, deportowany kolega Wacek napisał list – wymiana korespondencji tajnym pismem – reakcja mamy. Zimą sąsiedzi spotykali się i rodzice opowiadali o czasach rewolucji, którą przeżyli na Ukrainie, po deportacji sąsiadów jeden z nich napisał, że dopiero teraz uwierzył w opowieści snute przez ojca. Deportacja mieszkańców z Osady Bema koło Radziwiłłowa.
[02:39:56] Repatriacja z Radziwiłłowa – niepewność, w którą stronę pociąg pojedzie, radość, gdy ruszył na zachód. Wyżywienie podczas podróży. Obawy, że UPA napadnie na pociąg. Podczas wizyty na Ukrainie w 1970 r. boh. chciała pojechać do Białokrynicy, gdzie rodzina przez jakiś czas mieszkała – reakcja znajomych z Radziwiłłowa spowodowana wypuszczeniem z łagrów banderowców, którzy odsiedzieli długoletnie wyroki. Stosunek władzy sowieckiej do banderowców. [+]
[02:48:06] W Akcji „Wisła” brał udział kuzyn boh., żołnierz LWP, którego ojciec został zamordowany przez banderowców. Nastolatek uciekł do Sielc i wstąpił do polskiego wojska. Rodzina Niwińskich z Janówki uciekła do Radziwiłłowa, ale ukraińscy sąsiedzi namówili ich na powrót do domu. Niwińscy zostali zamordowani w drodze do Janówki. Wyjazdy z Radziwiłłowa do domu na wsi – ostrzeżenie rodziny przez sąsiadkę, spalenie domu i ślady pobytu banderowców czekających na przyjazd kogoś z rodziny. [+]
[02:55:27] Boh. była w Bieszczadach w 1956 r. – spalone wsie. Na Haliczu stała szubienica. Kuzyn Jurek opowiadał o przebiegu Akcji „Wisła”.
[02:57:51] Likwidację getta obserwował Bolek Stramski, jego siostra Zosia znalazła Inkę i zawiadomiła rodzinę. Zasady przyznawania medalu „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”, rola Zosi Stramskiej, stan Inki po jej znalezieniu. Działalność polskiej policji, codzienne pogrzeby w Radziwiłłowie.
[03:04:04] Ksiądz Brodecki wyjechał do Brodów. Zamordowanie siedemnastoletniego Sienkiewicza przez ukraińskich kolegów. W 1970 r. w Radziwiłłowie mieszkało kilka polskich rodzin, m.in. kuzyni Bolka Stramskiego, który po wojnie wyjechał do Przemyśla. Podczas spotkania z mieszkańcami Białokrynicy padły nazwiska banderowców. Ewakuacja przed frontem – rodzina wyjechała do Dubna, gdzie otwarto polską szkołę.
[03:08:10] Po wojnie boh. skończyła gimnazjum w Mławie, liceum w Olsztynie i dostała się na studia w Warszawie. Siostra Zofia wróciła z robót przymusowych i zamieszkała z mężem w Lublinie. Losy członków rodziny.
więcej...
mniej

Gleb Tomasz

Latusek Adam

Instytut Pileckiego

Film