Czerwiński Zdzisław cz. 1

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1361

16 maja 2021, Żuławka

2:01

Zdzisław Czerwiński (ur. 1934, Warszawa) wychował się na warszawskiej Woli, gdzie jego ojciec był dorożkarzem, rykszarzem, a w czasie okupacji – szmuglerem. We wrześniu 1939 dom przy Lesznie 112, w którym mieszkali, został spalony. Rodzina wyprowadziła się na ulicę Gęsią, skąd po utworzeniu getta musiała przeprowadzić się na ulicę Krochmalną, gdzie mieszkała do wybuchu powstania warszawskiego. Rzeź Woli przeżyli dzięki ucieczce z domu. Zostali wypędzeni do obozu w Pruszkowie, skąd wkrótce dostali się do transportu do Oświęcimia. Uciekli z wagonu i, po przeprawie przez Wisłę, przedostali do Drochowa k. Czerwińska, gdzie doczekali nadejścia frontu. W kwietniu 1946 dotarli do Gdańska, gdzie ojciec pana Zdzisława znalazł pracę w porcie. Po ukończeniu w 1955 roku szkoły zawodowej Zdzisław Czerwiński pracował jako inspektor w Powiatowym Związku Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, a potem z-ca dyrektora domu meblowego w Gdańsku. Po przeprowadzce do wsi Żuławka koło Pruszcza Gdańskiego przez 21 lat był jej sołtysem. W Żuławce mieszka do dzisiaj.
więcej...
mniej

[00:00:10] Autoprezentacja boh. urodzonego w 1934 r. w Warszawie.
[00:00:32] W 1939 r. dom przy ul. Leszno 112 został zburzony i rodzina przeprowadziła się do żydowskiej kamienicy przy ul. Gęsiej – stan mieszkania w 1940 r., konieczność spania w ubraniach. Boh. chodził z żydowskimi chłopakami na kirkut po drewno na opał. Gdy tworzono getto, rodzina musiała przenieść się na ul. Krochmalną. Nieopodal mieszkał „Jur” [Edmund Baranowski], który pracował i mógł się poruszać po godzinie policyjnej. „Jur” był świadkiem budowy powstańczej barykady. Przypadkowe spotkanie z sąsiadami Śmietańskimi w latach 50.
[00:04:15] W 1940 r. boh. rozpoczął naukę w szkole powszechnej przy ul. Chłodnej – tworzenie getta, łapanka podczas bierzmowania w kościele św. Karola Boromeusza. Potem chodził do szkoły przy ul Młynarskiej. W 1944 r. widział egzekucję przy skrzyżowaniu ulic Młynarskiej i Wolskiej. Ojciec podczas okupacji jeździł rikszą, dorożką i szmuglował rąbankę ze wsi, którą sprzedawano na Kiercelaku. [+]
[00:07:22] 1 sierpnia 1944 boh. bawił się w ogródku jordanowskim, wracając do domu widział biało-czerwone flagi. Na drugi dzień rozpoczęto budowę barykady. Z rozlewni oranżady folksdojcza Kołodziejskiego wytoczono na ulicę samochody. Boh. z kolegą Ryśkiem Szachowskim nosił płyty chodnikowe i kamienie brukowe. Walki na Woli – niemieckie czołgi przejechały przez barykadę – ucieczka na ul. Pańską. Po powrocie boh. zobaczył na podwórku zwłoki rozstrzelanych, w tym sąsiadów. [+]
[00:11:47] Własowcy wyprowadzili rodzinę z piwnicy i spalili budynek miotaczami ognia. Kolumna wysiedlonych przechodziła koło szpitala na Karolkowej, na placu zabaw „Wenecja” leżały stosy palących się trupów. Koło kościoła Niemiec zabrał ojcu oficerki i dał mu swoje buty. Na Dworcu Zachodnim zapakowano ludzi do kolejki i przewieziono do Pruszkowa – spotkanie z dziadkiem Kicińskim, który przyjechał kolejnym transportem. [+]
[00:15:30] Po przyjściu do obozu rodzina ulokowała się w rowie rewizyjnym blisko drzwi do hali. Ojciec dowiedział się, że jeden z transportów jedzie do Niemiec na roboty i rodzina zdecydowała się na wyjazd. Razem z nimi wyjechali sąsiedzi z kamienicy: Śmietańscy, Szachowscy, Zalewscy. Za Łowiczem rodzina uciekła z pociągu – droga w okolice Czerwińska, gdzie mieszkał przyrodni brat ojca Bolek Brucheiser. Przed wybuchem powstania boh. został zaszczepiony na tyfus i bolała go noga – wyjazd wozem z Czerwińska do wuja Michalskiego, który razem z ojcem boh. brał udział w obronie Modlina w 1939 r.
[00:21:50] Warunki podczas pobytu u wuja, u którego byli już inni uciekinierzy. We wsi stacjonowali niemieccy żołnierze. Ojciec kupił koc, który został odebrany przez Niemców – zgubienie przez matkę pierścionka w dramatycznych okolicznościach. Po wojnie dziewczynka pasąca gęsi znalazła pierścionek, który wrócił do rodziny.
[00:25:54] W styczniu [1945] do wsi weszli radzieccy żołnierze, w lesie koło Naruszewa był magazyn paliw – zachowanie sowietów. We wsi stacjonowało NKWD – dziadek Kiciński znał rosyjski, więc podejrzewano, że jest szpiegiem. Rodzina na kilka dni musiała opuścić dom, po powrocie okazało się, że Rosjanie spalili obrazy wiszące na ścianach. „Zimowe” buty boh. Rodzina przeniosła się do wynajętego pokoju – wyprawy do lasu po opał i grzyby.
[00:30:55] Gdy ruszył front, ojciec ukradł chorego konia, którego wyleczył i sprzedał. Za zarobione pieniądze opłacił wagon, który doczepiono do pociągu w Płońsku. Wcześniej ojciec wyjeżdżał na szaber do Gdańska i przy okazji szukał mieszkania. Boh. przyjechał do Gdańska w kwietniu 1946 r. Wspomnienie wuja Ludwika, który pracował w porcie i jego syna Antka, którego pobiło UB. Ojciec zatrudnił się w porcie, rodzina zamieszkała przy ul. Klonowicza w mieszkaniu, którego jeszcze nie opuściła Niemka.
[00:34:14] Boh. rozpoczynając naukę w czwartej klasie musiał przynieść własne krzesło – picie tranu. Statkami przypływali żołnierze 2 Korpusu, których zatrzymywano w obozie w Letniewie – handel przez ogrodzenie, przewożenie na dworzec bagaży wyjeżdżających andersowców. [+]
[00:36:40] W piątej klasie boh. zaczął wagarować – kara wymierzona przez ojca po wywiadówce. Przeprowadzka na ul. Jedności Robotniczej. Represje po strajku dokerów, podczas którego zginął Karol Gronkiewicz. Boh. uciekał ze szkoły na proces Alberta Forstera, który przez jakiś czas siedział w tym samym więzieniu co jego ojciec.
[00:41:48] W gdańskich wodociągach pracowało wielu przedwojennych inżynierów, także z Warszawy. Boh. podjął naukę w szkole zawodowej – zachowanie dyrektorki. Przed boh. siedziała Alicja Bobrowska, której podpowiadał. Odgruzowywanie miasta.
[00:44:45] Po skończeniu zawodówki boh. chciał wstąpić do lotnictwa, ale go nie przyjęto – wstąpienie do piechoty. W 1955 r. boh. został zwolniony z wojska i zaczął pracować w sklepie w Babim Dole – zaopatrzenie do sklepu, zniszczenia towaru przez mróz. Potem pracował w Pruszczu jako inspektor spółdzielni produkcyjnych.
[00:50:30] Boh. poznał przyszłą żoną w pochodzie pierwszomajowym. Boh. zmienił pracę i wpłacił na mieszkanie. Potem został zastępcą dyrektora domu meblowego – specyfika pracy w Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Handlu Meblami. W 1970 r. ukończył Wyższą Szkołę Ekonomiczną.
[00:56:00] W grudniu 1970 boh. widział, jak czołg przejechał człowieka koło budynku Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Powody przeniesienia do Malborka, gdzie boh. prowadził wzorcowy sklep meblowy. Zarobki w WPHM. Boh. przeszedł na rentę wypadku samochodowym – kupno domu w Żuławce.
[koniec samodzielnej narracji, początek wywiadu – świadek odpowiada na pytania]
[01:02:20] Rodzina mieszkała przez jakiś czas koło getta, w mieszkaniu nie było szyb w oknach. Boh. zbierał gałęzie na kirkucie. Przeprowadzka z ul. Gęsiej na Krochmalną – zaciemnianie okien. Trupy podczas powstania.
[01:03:50] Boh. widział Janusza Korczaka prowadzącego dzieci w getcie. Żydowskie dzieci prosiły o cebulę i chleb. Ludzie nie chcieli korzystać z łaźni z powodu pogłoski, że tam gazują. Dziadek Kiciński (wuj matki) handlował na Kercelaku rzeczami przywożonymi przez ojca. Po śmierci żony przyjechał do Gdańska i zajmował się handlem – spotkania ze znajomymi z Warszawy.
[01:07:10] Handel na Kercelaku podczas okupacji. Droga do szkoły przy ul. Chłodnej – przed wizytacją nauczycielki schowały zakazane materiały. Wspomnienie sąsiadów z kamienicy – zabawy chłopaków, środkiem płatniczym były pocięte klisze filmowe ze spalonego kina „Italia”. Patrole podczas godziny policyjnej. Szmalcownicy w okupowanej Warszawie. W domu przechowywano chusteczkę umoczoną w krwi rozstrzelanych podczas ulicznej egzekucji.
[01:11:53] Boh. widział egzekucję strażników z obozu w Stutthofie w lipcu 1946 r. – zachowanie tłumu. [+]
[01:13:48] Ruiny Gdańska w 1946 r. Zabawy w bunkrze. Wspomnienie pobytu w restauracji, która powstała w bunkrze, znajomość z Januszem Tuszyńskim i jego synem Stefanem, pływakiem. Sylwester w Żuławce – wizyta Henryka Jagielskiego.
[01:19:14] W bunkrze utopiło się wielu mieszkańców miasta. Kolega teścia był kierownikiem więziennego szpitala – opowieści o procesie „Łupaszki”. Zabójstwo Łapowej, matki kolegi z klasy. Wspomnienie Kazia, kolegi z pracy.
[01:23:23] Boh. został aresztowany razem z psem. Pies teściowej jeździł w Gdańsku tramwajami.
[01:24:40] Boh. widział dzieci z ochronki w getcie.
[01:25:20] W podchorążówce boh. spotkał kolegę Witolda Lewandowskiego. Przed wojną rodzina mieszkała w Gdyni, podczas wysiedlenia w 1939 r. matka została zatrzymana i Witold Lewandowski wychowywał się w rodzinie zastępczej, jego ojciec zginął w Stutthofie. Boh. nie żałował, że uczestniczył w egzekucji na Biskupiej Górce.
[01:28:00] Wiosną 1944 r. boh. wracając ze szkoły widział egzekucję przy skrzyżowaniu ul. Młynarskiej i Wolskiej – skazańcy mieli worki na głowach. Na wiadomość o publicznej egzekucji Polaków boh. uciekł ze szkoły z koleżanką Teresą Prószyńską na Leszno – wśród ofiar był sąsiad, szewc Wielądek.
[01:30:46] Babka miała pracownię krawiecką na Lesznie i szyła ślubną pościel. Jej brat Bronek Jędrzejczak był chrzestnym boh., po jego śmierci jego dwaj synowie mieszkali w zakonnej ochronce. Rozważania na temat metryki boh.
[01:34:11] Pożary podczas powstania w getcie. Podczas okupacji żydowski dzieci przychodziły po jedzenie.
[01:36:18] Młynarz z Płońska Haskel ukrywał się w oborze dziadka boh. w Drochowie, zajmowali się nim dziadkowie oraz wuj Ludwik Czerwiński i jego żona Irena. Przed wojną babka sprzedawała Żydom owoce z sadu. Matusiak z Dłutowa ukrywał podczas okupacji I sekretarza partii w Gdańsku, Ptasińskiego – powojenna kariera Matusiaka. Postrzelenie wuja Zygmunta Michalskiego.
[01:41:00] Ofensywa Armii Czerwonej – zbliżanie się frontu. Powody powrotu rodziny na Krochmalną podczas powstania – przyjście własowców do piwnicy. Bombardowania podczas powstania. W sąsiedniej kamienicy mieszkał folksdojcz, przed domem zawsze stał samochód – wsypywanie piasku do baku. Strzelanie z kluczy, by przestraszyć sąsiada. Podczas powstania folksdojcze strzelali do ludzi.
[01:43:55] Siostra teściowej była guwernantką u attache Piątkowskiego, który mieszkał na Żoliborzu. Wspomnienie Alicji Bobrowskiej, pierwszej Miss Polonia. Alina Janowska wspominała w wywiadzie „Jura” [Edmunda Baranowskiego], który był sąsiadem z ul. Krochmalnej.
[01:48:32] Powrót rodziny na ul. Krochmalną – ojciec nie powiedział, że na podwórku leżą trupy. Podpalanie budynków miotaczami ognia. Sąsiedzi Śmietańscy znaleźli się w Oświęcimiu, dziadek również trafił do obozu. Podczas studiów boh. zrobił w domu imprezę, na której był Bogumił Kobiela i koleżanka, która nosiła perukę – pomyłka siostry boh.
[01:52:28] Znajomość z Bogumiłem Kobielą – boh. pracując w PZGS w Pruszczu pojechał na remanent do Lęborka, tam poznał chłopaków, którzy dorabiali jako kelnerzy w Łebie. Boh. wziął urlop i pojechał do pracy jako kelner, przy okazji poznał polityków, aktora Ludwika Benoit, piosenkarkę Marię Koterbską. Dostawy pieczywa w sezonie. Przygody podczas kelnerowania, wyjazd do Łeby po wypłatę.
[01:58:42] Zakupy za pieniądze zarobione w Łebie. Praca zawodowa. Boh. pojechał z ramienia PSL na spotkanie w sejmie. Wybory na sołtysa – uporządkowanie lasu.
więcej...
mniej

Gleb Tomasz

Gałka Magdalena

Instytut Pileckiego

Film