Henryk Kaczorowski (ur. 1930, Sienno) opowiada o Edwardzie Kubali, swoim szwagrze, żołnierzu 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej. Edward po skończeniu seminarium nauczycielskiego i służbie wojskowej wyjechał jako nauczyciel do Mościsk pod Łuckiem na Wołyniu, gdzie poznał i pokochał Idę, piękną Żydówkę. Kiedy wybuchła wojna, został zmobilizowany, a w połowie września 1939 r. wrócił do rodzinnego domu. Pierwsze lata okupacji spędził w okolicy Mościsk, zaczął działać w Armii Krajowej, został dowódcą kompanii karabinów maszynowych. Ida razem z całą rodziną trafiła do łuckiego getta. Dzięki dawnym kontaktom Kubali udało się ją wyprowadzić i razem z żołnierzami 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK ruszyli na wschód. Po bombardowaniu kolumny Ida ocknęła się pokaleczona w głębokim leju, z ukraińską dziewczynką obok. Uratowali je Niemcy. Edwardowi udało się odszukać dziewczynę i wysłać ją do swoich rodziców do Sienna. I tak Żydówka Ida, jako Maria Kubala, żona Edwarda, pojawiła się z ukraińską dziewczynką u boku w domu rodzinnym Kubalów. Dzieckiem zaopiekowała się zaprzyjaźniona rodzina rolników Pajączkowskich, zaś Ida zamieszkała z siostrami i matką Edwarda. Została potajemnie ochrzczona przez miejscowego księdza Sedlaka i po wojnie rozpoczęła pracę w nowo powstałym liceum jako germanistka. Latem 1946 r. wyjechała do Łodzi, gdzie dołączyła do ortodoksyjnej gminy żydowskiej, a następnie do Monachium. Tam dokończyła studia, obroniła doktorat i wyszła za mąż za Idzia Landsberga, łuckiego Żyda, którego rodzina przetrwała wojnę w głębi ZSRR. Wyjechali do Izraela, zamieszkali w Tel Awiwie, gdzie prowadzili dochodową klinikę chirurgii szczękowej. Ida zmarła w wieku prawie stu lat. Do końca życia utrzymywała kontakt listowny z Henrykiem Kaczorowskim. Rodzice pana Henryka, mieszkający w sąsiedztwie cmentarza w Siennie, także ukrywali Żyda zwanego Abusiem. Przed wojną Abuś dostarczał konie polskim kawalerzystom. Jego córka Ida siedziała w jednej ławce z panem Henrykiem. Abuś pojawił się, kiedy w Siennie tworzono getto, ukrywał się kilka miesięcy na strychu nad stajnią, potem pomagał w gospodarstwie dziadków pana Henryka. Jego dalsze losy nie są znane. Całą rodzinę Abusia wymordowali Niemcy. Edward Kubala zginął w kwietniu 1944 r. podczas zdobywania Wału Pomorskiego. Jest pochowany w zbiorowej mogile na cmentarzu w Zielonej Górze. Napis na nagrobku brzmi: „Porucznik Edward Kubala i 25 N.N.”.
more...
less
[00:01:30] Maria Kubala była Żydówką z Łucka, prawdziwe imię: Ida. Jej mąż Edward Kubala, ur. w Siennie, zginął podczas walk o Wał Pomorski w kwietniu 1944 r. Wcielony przymusowo przez Rosjan do I Armii WP. Podczas przechodzenia przez Prypeć jego oddział AK pod dowództwem kpt. „Gardy” wpadł w pułapkę: ostrzelany z dwóch stron przez Niemców i Rosjan. Przeżyło ok. 300 żołnierzy, przeleżał 2 dni na łące nad Prypecią z 13 ranami.
[00:04:18] Edward Kubala ukończył przed wojną seminarium nauczycielskie w Solcu n. Wisłą, szkołę podchorążych, służył w IV pułku piechoty legionowej w Kielcach, awans na podporucznika. W 1939 r. przebywał w pow. łuckim na Wołyniu. Odwiedziny polonii łuckiej podczas wycieczki boh. na Krym.
[00:06:23] Praca Edwarda Kubali jako nauczyciela i kierownika szkoły podstawowej w [Mościskach] pod Łuckiem. Tam poznanie Idy/Marii, Żydówki, przyszłej żony. Ojciec Idy był urzędnikiem gminy żydowskiej w Łucku, wykształcił trzy córki (orientalistka, prawniczka po Uniwersytecie im. Jana Kazimierza UJK we Lwowie). Ida studiowała germanistykę na UJK. Cała rodzina trafiła do getta w Łucku w 1942 r.
[00:11:10] Powrót Kubali do domu w Siennie po zakończeniu kampanii wrześniowej 1939 r., po kilku miesiącach wyjazd do [Mościsk]. Ponowna wyprawa do domu rodzinnego po mundur oficerski na Wielkanoc 1942 r. Przystąpienie Kubali do oddziału pod dowództwem płk. Kiwerskiego w Łucku jako dowódca kompanii karabinów maszynowych w 27 Wołyńskiej Dywizji AK.
[00:15:00] Oddział walczył zbrojnie z Niemcami oraz ochraniał ludność cywilną - ok. 1500 cywilów pod stałą ochroną oddziału przed nacjonalistycznymi batalionami ukraińskimi. Siostra Kubali Maria rozszarpana widłami przez „parobka ukraińskiego, którego uczyła pisać i liczyć”. [+]
[00:17:23] Plan wydostania Idy z getta, Kubala uzbrojony w „pistolet, dwa granaty ręczne i flaszkę wódki”. Znajomi strażnicy, wejście na teren getta, przekupienie strażników i policjantów. Przewiezienie Idy do grupy cywilów chronionych przed UPA i Niemcami przez 27 Dywizję AK.
[00:20:40] Dezorganizujące przemarsz ataki niemieckie z powietrza. Ida pod opieką przyjaciół Kubali. Tabór sunący za dywizją, ataki Luftwaffe i z jednostek naziemnych. Ida wrzucona do leja po bombie z ukraińską dziewczynką. Pomoc od niemieckich żołnierzy. [+]
[00:28:30] Wyjaśnienia Idy na niemieckim posterunku. Dalsza droga z ukraińską dziewczynką bez dokumentów, przepędzenie przez ukraińską rodzinę. Pomoc rodziny polskiej, po kilku dniach kontakt z łącznikiem od Edwarda. [+]
[00:33:10] Przyjazd Edwarda po Idę – wyjazd nocą do jednostki AK. Wysłanie Idy z dziewczynką do Sienna, medalik katolicki Edwarda i szalik jako znak rozpoznawczy. Wyprawa Idy do matki Edwarda w Siennie, przyjazd do Ostrowca Świętokrzyskiego, przejście przez miasto. Niebezpieczne oczekiwanie na podwóz do Sienna na przystanku dla furmanek. [+]
[00:37:55] Podwiezienie przez tabór żołnierzy Wehrmachtu. Odnalezienie domu p. Kubalowej. Jej mąż, Józef Kubala, policjant w II RP, zmarł w 1940 r. Uwierzytelniające przedmioty: złoty medalik i szalik Edwarda. Pozostanie u Kubalów od 1942 do 1946 jako żona Edwarda.
[00:42:00] Przyjęcie Idy przez matkę i dwie siostry Edwarda, list polecający. Żywność na kartki. Rozpoznanie żydowskości Idy przez „teściową”: „Marysiu, ty myjesz naczynia jak Żydówka”. Siostra Hela udzielała korepetycji okolicznym dzieciom, była łączniczką AK, świadomość zagrożenia dla rodziny w razie ujawnienia prawdy o Idzie. Wyznanie prawdy po wyjściu Niemców z Sienna 16 stycznia [1945]. [+]
[00:46:30] Tajne komplety w Siennie, Ida uczyła niemieckiego. Ksiądz Sedlak, „wybitny bioelektronik”. 1 marca 1945 r. utworzenie liceum i gimnazjum w Siennie. Ochrzczenie Idy przez Sedlaka.
[00:50:10] Zatrudnienie Idy w liceum jako nauczycielki niemieckiego. W domu w Łucku uczyła się też jidysz. Żywność jako zapłata za nauczanie. Praca w Siennie do końca czerwca 1946 r., w wakacje wyjazd do Łodzi, przyłączenie do środowiska ortodoksyjnych Żydów. Po pół roku Ida wyjechała do Monachium, dokończenie studiów, doktorat z germanistyki.
[00:55:12] Spotkanie łuckiego Żyda Idzia Landsberga z rodziny ocalałej w głębi ZSRR. Ślub Idy z Idziem, podjęcie przez nią pracy w Monachium, kontakt ze środowiskiem ortodoksów. Wyjazd Idzia do nowo powstałego Izraela, spotkanie z ocalałą rodziną w kibucu. Zamieszkanie z Idą w Izraelu, troje dzieci. Śmiertelna choroba córki, synowie: oficer armii izraelskiej i lekarz wykształcony w Bostonie.
[01:01:20] Idzio założył dochodową prywatną klinikę chirurgii szczękowej [w Tel Awiwie], Ida nią kierowała. Ida zmarła w 2020 r. (w wieku blisko 100 lat), korespondencja z boh. Syjonizm Idy, patriotyzm izraelski. Przyjazdy Idy i Idzia do Polski.
[01:06:05] Losy ocalonej ukraińskiej dziewczynki: przygarniecie przez rodzinę rolników z Sienna (rodzice Jana Pajączkowskiego, oficera AK), nowe imię, nauka w szkole. [+]
[01:10:13] Siostra Edwarda Kubali została żoną boh. Rodzice boh. (Władysław Kaczorowski, Maria dd. Ziętala) mieszkali w Siennie przy ul. Cmentarnej 1, naprzeciwko cmentarza. Uprawiali gospodarstwo rolne, ok. 20 ha.
[01:14:24] Utworzenie getta w Siennie w 1942 r. Połowę mieszkańców wsi (ok. 500 osób) stanowili Żydzi, zamieszkiwali część zwaną Kociejowem. Różny stopień zamożności Żydów, liczna biedota. Zajmowali się drobnym handlem i rzemiosłem. Poprawne relacje Polaków i Żydów. Nauka w jednej szkole, koleżanka z ławki Żydówka Idka, sumienna uczennica poskromiła gadulstwo boh. na lekcjach.
[01:18:30] W getcie Żydzi z Sienna, Tarłowa i okolic. Koleżanka Idka zwana „Abuśką”, córka handlarza koni dla wojska, Abusia. Abuś mieszkał przy ul. Ostrowieckiej przy moście. Wywiezienie Żydów na rampę do Ostrowca, wtłaczanie do wagonów do Bełżca. Żaden Żyd z Sienna nie przeżył. Abuś przeżył jako sierżant kawalerii wojska polskiego – pomagał mu ojciec boh. Władysław.
[01:22:20] Ukrywanie się Abusia na strychu budynku stajni w gospodarstwie rodziców boh., wytropiły go psy ojca. Żywność i woda zostawiała mu codziennie na cmentarzu zaufana osoba. [++] Rozmowa ojca z Abusiem: „A co ja miałem zrobić?”. Pomoc ojca.
[01:25:23] Przejście Abusia do stajni dziadka Hieronima (ojciec mamy). Decyzja Abusia o odejściu, wyposażenie na drogę przez babcię. Ślady po nim prowadzą do majątku w Jaworze.
[01:28:52] Losy Edwarda Kubali, szwagra boh. W 1939 r. był podporucznikiem rezerwy WP, powołany na wojnę w sierpniu 1939, po dwóch tygodniach wrócił do domu. Po pożegnaniu z Idą przemieszczał się ze swoją dywizją AK. Śmierć dowódcy Kiwerskiego. Rozkaz podziału dywizji na mniejsze oddziały. Kubala trafił do oddziału płk „Gardy”. Zbliżanie się frontu wschodniego do miejsca stacjonowania.
[01:32:35] Po przeprawie oddziału „Gardy” przez Prypeć ranny Kubala przeleżał na łące dzień i noc, odniósł 13 ran. Opieka sanitariuszy Armii Czerwonej nad rannymi 150 żołnierzami z oddziału „Gardy”. Leczenie w szpitalu na tyłach frontu. Alternatywa dla Polaków: szlak bojowy z I armią Wojska Polskiego lub łagier na Kołymie. Decyzja Kubali o dalszej walce. Po pozostałych „ślad zaginął”.
[01:35:45] Wcielenie do wojska polskiego: dowódca w kompanii karabinów maszynowych, doszedł do Wału Pomorskiego. Trafiony śmiertelnie w okopie przez niemieckiego snajpera – pocisk przebił hełm. Zakopany w okopie przez kilka lat.
[01:38:04] Poszukiwania mogiły Edwarda przez siostrę Helenę, odnalezienie po 5 latach. Obecnie pochowany na cmentarzu z Zielonej Górze, napis na mogile: „Porucznik Edward Kubala i 25 N.N.”.
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.