Brunon Trych (ur. 1928, Biały Dwór) jest synem Franciszka Trycha, czlonka bojówek PPS, odznaczonego orderem Virtuti Militari za udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku. We wrześniu 1939 Franciszek Trych brał udział w obronie Twierdzy Brześć, zaś Brunon trafił do obozu jenieckiego, z którego uciekł. Zimą 1939/1940 w obawie przed aresztowaniem uciekli z Kresów Wschodnich przez „zieloną granicę” do Generalnej Guberni. Kolejne lata okupacji niemieckiej spędził w Warszawie, Lublinie i Kielcach. Wywieziony na przymusowe roboty do Niemiec, uciekł i przedostał się do Włoch. Tam w 1944 roku wstąpił do 2 Korpusu Polskiego. W 1947 roku powrócił do Polski i osiedlił się w Kielcach. Szykanowany przez UB, wyjechał na Ziemie Zachodnie, skąd po dwóch latach wrócił do Kielc. Pracował w Kielecko-Radomskiej Szkole Technicznej (późniejsza Politechnika Świętokrzyska).
[00:00:00] Ur. w majątku Biały Dwór (powiat Kosów Poleski), który ojciec otrzymał od Piłsudskiego za udział w I wojnie światowej. 40 ha, 11 sąsiadów. Ojciec nauczył się strzelać podczas zesłania na Syberii. Należał do bojówek PPS, po nieudanej akcji musiał ukrywać się przed carską ochraną u piekarza w Lublinie, tam nauczył się piekarstwa.
[00:03:47] Ojciec otrzymał wyrok 15 lat zsyłki na Syberię. Wywieziony na Kamczatkę, mieszkał w chacie u myśliwego. Nauczył się obcować z przyrodą, polować, stawiać sidła. Wymiana skór z kupcami za żywność i amunicję. Uciekł po 8 latach. Jedzenie butów z psiej skóry – gotował rosół z kawałków skóry. Zapałki uratowały mu życie.
[00:07:10] W Harbinie [Chabarowsku?] dostał się na statek do Europy – jako palacz. Na statku poznał szulera, który nauczył go grać w pokera – zarobił dużo pieniędzy. Wpłacił je do banku we Włoszech. Wstąpił do Legionów, został ranny w walce, rekonwalescencja w pensjonacie babci w Szczawnicy. Ciocia Władzia. Ślub z Franciszką
[00:10:02] Przyjazd ojca po I wojnie do Kielc, narodziny dzieci Heli i Zbyszka. Wojna bolszewicka 1920 r., ojciec otrzymał order Virtuti Militari. Za pieniądze z hazardu ojciec zbudował dom w Białym Dworze, gdzie się urodził boh. Urodziny brata Gutka. Poród przyjmował pijany kapitan, niedopatrzenie, śmierć matki z powodu pozostawionego łożyska. Ojciec w zemście zastrzelił kapitana. Kawaler orderu Virtutti Militari nie mógł zostać aresztowany, Piłsudski odmówił odebrania mu orderu. [++]
[00:15:25] Dostatnie życie, dobre zbiory, zmechanizowana gospodarka. Pożar dworu. Uratowane 2 konie i krowa Maryna. Psy myśliwskie Tumba, Obal i owczarek podhalański Dunaj.
[00:19:55] Rozpoczynanie życia od nowa w Brześciu nad Bugiem, gdzie ojciec został nadzorcą fortecznym (pensja 360 zł, kierownik szkoły zarabiał 500 zł) w III forcie. W rodzinie było 6 dzieci, babcia, przyszła macocha Jadzia. Ogromne mieszkanie na IX forcie. Torami w pobliżu jeździła luxtorpeda. Dozorca Koprowski. Wokół domu sad i warzywniak, ryby w fosie.
[00:25:57] Powrót do normalności, szkoła. Mleko i jajka od Koprowskich. [+] W 1939 r. wakacje w Tomaszówce nad Bugiem, kolonie zuchowe. Kolega Jurek, syn wojewody płka Kostki-Biernackiego. Zabranie dzieci z kolonii pod koniec lata 1939 r. – jazda samochodem.
[00:30:40] Ojciec z bratem Henrykiem zmobilizowani w IV batalionie pancernym w Brześciu, 85 i 45 pułk piechoty. Wybuch wojny. Zamieszkanie w Białym Dworze dalszej rodziny, znajomych z różnych części Polski. Nasłuchiwanie radia. Ojciec otrzymał dużo pieniędzy i zaopatrzenie (naftę, mąkę, suchary) dla fortu. Inwalida Rogucki.
[00:36:29] Bombardowanie Brześcia, niemieckie czołgi. W forcie był przygotowany schron, do którego chowano się w nocy. Wyprawa po kołdrę i czajnik, spotkanie żołnierzy niemieckich. Nina. [+]
[00:48:30] Przyjście niemieckich żołnierzy do fortu, wyjście kobiet i dzieci ze schronu. Przebicie bagnetem Roguckiego, interwencja p. Wiśniewskiej – zawiezienie go do szpitala, gdzie zmarł, wyjście Niemców z fortu.
[00:59:29] Tysiące uchodźców z zachodu Polski w Brześciu – zgromadzili się w domu Związku Legionistów Polskich, zwanym „Ogniskiem”. Dowodziła nim Helena Trych, siostra boh. Kobiety: uczestniczki powstań śląskich i powstania wielkopolskiego. Przybycie „swołoczy”, Armii Czerwonej w łachmanach (budionówki, postrzępione plaszcze bez guzików), eleganckie NKWD. Rozmowy z Rosjanami o pomarańczach i termosie.
[01:02:57] Ulica Unii Lubelskiej, gdzie przed wojną 3 maja i 11 listopada odbywały się defilady. Gen. Guderian przyjmował wspólną defiladę wojsk niemieckich i sowieckich. [+]. Ulica wybrukowana trylinką – ładna, można było jeździć hulajnogą. Stoczenie się czołgu radzieckiego do strumienia.
[01:09:05] Powrót ojca i braci Henryka i Zbyszka znad granicy rumuńskiej do domu z niewoli radzieckiej. [+] Legitymacja służbowa ojca z czerwonymi pieczęciami – uwolnienie przez żołnierza radzieckiego.
[01:13:37] Wspomnienie ojca – twardo wychowywał synów na żołnierzy. Brat Zbigniew w podchorążówce lotniczej. Kolega Karol Grycan. Bezgraniczne zaufanie i uwielbienie ojca dla Piłsudskiego [+]. Bitwa warszawska 1920 r.
[01:18:50] Ogromny ogród w majątku ojca, parobek Poleszuk Sawczuk (Sakawczuk). Żyrandol z salonu na 11 żarówek – huśtanie się z bratem. Po powrocie ojca i braci z wojny przyszedł Sakawczuk, teraz milicjant – kazał w 5 minut opuścić dwór. Szuba babci. Rozmowa z Sakawczukiem [+]. Zamieszkanie w „Ognisku” w Brześciu.
[01:25:55] Wyrzucenie uchodźców z „Ogniska”, które NKWD zamieniło na szpital wojenny. Zamieszkanie w stróżówce przy ul. Jagiellońskiej, spanie na siennikach. Praca ojca w szpitalu. Żydzi – współpraca z bolszewikami. Szkoła żydowska, boh. wybijał tam szyby jako „wspólnikom bolszewików”.
[01:29:30] Boh. podpalił brodę Żydowi z ul. Dąbrowskiej. Ostrzeżenie przez lekarza, ucieczka rodziny przed aresztowaniem. Zawartość tornistra (chleb, kiełbasa, nóż, książki i zeszyty, w podwójnym dnie ojciec ukrył pieniądze). [+] Wypędzenie od cioci Władzi z Czeremchy, droga przez Bielsk Podlaski do Białegostoku.
[01:35:00] Białystok, Wigilia 1939, mróz -30 stopni, kino, film radziecki. Podróż nieogrzewanym pociągiem, zatrzymanie przez NKWD. Schronienie w wiejskiej chacie, pomoc kobiety, powrót sańmi. Drzewa i deski pękały od mrozu. Kurier przewodnik do granicy – brał po 10 zł od osoby za przeprowadzenie przez granicę pomiędzy ZSRR a Generalną Gubernią.
[01:49:15] Spotkanie żołnierza niemieckiego mówiącego po polsku. Przekleństwo „krucyfiks alleluja”, leśniczówka. Oddanie pieniędzy folksdojczowi. Wigilia niemieckich żołnierzy w szkole. Ciasto wigilijne z gorzką kawą. Nocleg w sieni u folksdojcza. [+]
01:506:52 Przeziębienie i zapalenie płuc boh. i brata Gustawa. Droga sańmi do Ostrołęki, otrzymanie przepustki do Warszawy. Granica w Małkini między III Rzeszą a ZSRR. Najstarszy brat Krysiek miał willę na Okęciu. Mróz, wagon bez szyb. Wymarła Warszawa, brak komunikacji. Droga pieszo z Dworca Wschodniego na Okęcie, ul. Kryniczna. Krysiek wrócił z niewoli radzieckiej – umowa Niemców z Rosjanami dot. wymiany jeńców. Okradziona willa, mróz, wyprawa po drewno z sąsiadami – palenie krzyżami z cmentarza polowego. [+]
[02:06:45] Przeprowadzka na ul. Wronią 50, dwa pokoje na 4 piętrze. Choroba boh. – spuchnięcie głowy. Ojciec kupił sklep przy ul. Kaczej na Woli, normalizacja życia.
[02:08:26] Budowa muru getta wiosną w poprzek ul. Kaczej. Wyprowadzka do Lublina do ciotki Józi, ciasnota, biedowanie. Przejazd do Kielc – otwarcie piekarni przy ul. Piotrkowskiej 11. Załatwienie dyplomu mistrzowskiego dla ojca. Chleb na kartki.
[02:13:07] Edukacja, 7 klasa w szkole nr 1 (pl. Niepodległości i Mickiewicza). System szkolny przed wojną (wyształcenie podstawowe: 7 lat szkoły powszechnej, gdy planował studia: 6 lat szkoły powszechnej + 4 lata gimnazjum ogólnokształcącego + 2 lata liceum humanistycznego lub matematyczno-przyrodniczego). Siostra Nina, tajne komplety w domach uczniów. Łapanki na ulicach, złapany kolega Zygmunt, areszt przy ul. Zamkowej. Akrobacje na rowerach.
[02:19:00] Wtyczka akowska w policji – dawanie chleba akowcom. Policjant Malinowski pozwolił na spotkanie z Zygmuntem Iwańskim w areszcie, akcja organizowania ucieczki Zygmunta [+]. Złapanie boh., wywiezienie razem z Zygmuntem do Monachium. Schodzenie do schronów podczas bombardowań. Saper niemiecki rozbroił bombę. Obraz: noga w bucie wisząca na drzewie. [+]
[02:28:10] Wyjazd do Włoch do budowania bunkrów. Prowiant: chleb, śledź, marmolada. Droga przez Austrię, Przełęcz Brenner. Pragnienie, brak wody do picia – płacz. [+]
[02:31:25] Bombardowanie konwoju ciężarówek, ucieczka w pole. Dojście do wsi, spotkanie włoskiego chłopa, trudności z porozumieniem się, pojednanie nad mapą. Nauka jedzenia spagetti. Tedeschi = Niemcy. Salami i pomarańcze. [+]
[02:39:42] Droga na południe, obóz polski, posądzenie o szpiegostwo. Porucznik Wajs. Poszukiwanie menażki, zamiana krzyżyka za 2 łyżki. Przystąpienie do II Korpusu, przydział boh. do kompanii zaopatrzenia i transportu, Zygmunta do V Kresowej Dywizji Piechoty. Otrzymanie polskiego munduru, czapka z orłem w koronie. Boh. został pomocnikiem szofera.
[02:48:39] Bitwa z udziałem górali nepalskich Gurkhów, walki w Jolandzie i Milano Marittimie nad Adriatykiem. Historia II Korpusu Armii Andersa, z którym wyszło z ZSRR 130 tys. kobiet, dzieci, starców. III Dywizja Strzelców Karpackich, V Kresowa Dywizja Piechoty. Kompania transportowa miała Syrenkę na czerwonym tle (boh. pokazuje naszywkę).
[02:53:37] Pomocnicza Służba Kobiet (PSK, „Pestki”) – służyły w różnych służbach, wiele prowadziło samochody. W 1944 przetransportowanie II Korpusu PSZ z Palestyny do południowych Włoch – tylko strzelcy karpaccy mieli doświadczenie bojowe. II Warszawska Dywizja Pancerna. Przy każdej jednostce powstały wojska pomocnicze. Niedźwiedź Wojtek z 22 kompanii zaopatrzenia artylerii, pochodził z Iranu, lubił papierosy. Walki żołnierzy z Wojtkiem. [+]
[02:57:40] Linia Gotów, lądowanie Amerykanów pod Anzio. Batalion żydowski. Pasmo górskie, bombardowanie klasztoru benedyktynów przez Amerykanów. Walki w dolinie Liry. Walki na Linii Gotów. Gen. Alexander zaproponował gen. Andersowi zdobycie Monte Cassino - walki Polaków o klasztor, otwarcie drogi na Rzym. Boh. nie brał udziału w walkach. Zielone berety.
[03:03:38] Boh. wysłany do San Benedetto na kurs unitarny, miał 16 lat. „Gówniarze z AK”. Bitwa pod Monte Cassino: osły donosiły zaopatrzenie bezpośrednio na linię frontu, zabierały rannych i zabitych do szpitala polowego. Odznaczenia boh. po bitwie – szlak bojowy: wyzwolenie Ankony i Bolonii. Boh. stacjonował w Milano di Marittima. Zagajniki świerkowe.
[03:12:00] Koniec wojny we Włoszech. Zadania kompanii zaopatrzenia: żywność, kopanie latryn, wywożenie śmieci itp. Wojskowa elegancja: biała chusteczka do nosa. Włoskie dziewczyny zaprzyjaźniały się z polskimi żołnierzami, pranie wojskowej bielizny – Lina.
[03:18:14] Maj 1945 – początek normalnego życia żołnierskiego. Oddziały rozmieszczone w różnych miastach, kompania transportowa między nimi kursowała. Boh. stacjonował w Milano Maritima niedaleko Cervii, w willach na wybrzeżu. Nieopodal był warsztat samochodowy. II kompania saperów stacjonowała w San Giorgio, w Casa Massima były zielone berety. Boh. nie miał kontaktu z rodziną w PRL.
[03:25:05] W 1946 r. wyjazd części żołnierzy do Neapolu, a potem statkiem do Wlk. Brytanii, reszta wojsk skupiona w Milano Marittima, boh. skończył tam kurs kierowców. Przewożenie sprzętu i pojazdów wojskowych na lotnisko w Udine. Droga pociągiem do Le Havre, przepłynięcie kanonierką przez Kanał la Manche do Dover, angielski obiad. Dowództwo brytyjskie. Wydawanie posiłków w Wlk. Brytanii, kompot z rodzynek. [+]
[03:33:10] Dalsza droga do Blackshaw Moore, baraki „beczki śmiechu” z blachy falistej w dawnej bazie wojskowej, nauka lewostronnego ruchu drogowego. Przeniesienie do bazy w Lington, normalizacja: potańcówki w Werrington, dziewczyna Brytyjka.
[03:37:03] W 1947 r. rozwiązanie II Korpusu, korespondencja z ojcem, macochą i siostrą w Polsce, decyzja o powrocie do Polski. Dwie walizki i skrzynia pamiątek. Przejazd do obozu Stewarton w Szkocji (1947), droga statkiem M/S Eastern Prince, wysiadka w Gdańsku – obóz Narwik przez 3-4 dni. Za ogrodzeniem handlarze, wymiana papierosów na jedzenie. [+]
[03:45:55] Rewizja w obozie, opłaty „celne” – papierosy jako waluta. Fotografie, odciski palców, bezpłatny bilet do domu. Ciepłe powitanie przez ludzi w pociągu, razowy chleb.
[03:50:30] Dorożkarz w Kielcach, powrót do domu. Brat Gutek. Imieniny siostry Niny. Obowiązek zgłoszenia się na milicję.
[03:53:30] Wezwanie do wojewódzkiego UB przy ul. M. Buczka, codzienne przesłuchania.
[03:57:54] W 1948 r. wezwanie, siostra ostrzega przed pobiciem na UB, czapka z orłem w koronie. Doprowadzenie do WUBP, pomimo upału boh. ubrał się grubo w battle dress. Przetrzymywanie w piwnicy przez 3 doby, opis toalety [+]. Oranżada po wyjściu.
[04:04:00] Ucieczka na Ziemie Odzyskane, do Szczecina, po 2 latach powrót do Kielc. Książeczka wojskowa, skonfiskowany przez UB „fight book”.
[04:09:07] Praca, poznanie przyszłej żony na zabawie, ślub, narodziny Tamary Małgorzaty, Dominika. Choroba i śmierć córki.
[04:13:10] Praca w Kielecko-Radomskiej Szkole Technicznej, komandorstwo klubu żeglarskiego, wyjazdy na Mazury. Przemianowanie KRST na Politechnikę Świętokrzyską. Ojciec zostawił piekarnię zniszczony „domiarem” finansowym, przeprowadził się do Warszawy. Spłacał domiar do śmierci w 1961 r., kłopoty macochy Jadzi, umorzenie długu. Grób ojca na Powązkach, macochy na Cmentarzu Czerniakowskim.
[04:21:43] Kolega Zygmunt został w Anglii, skończył liceum, studia urbanistyczne, został architektem. Korespondencja, przyjazd Zygmunta do Polski kilkanaście lat po wojnie, odwiedziny rodziców. Spotkanie z boh.
[04:29:05] Getto w Kielcach, boh. przyprowadził „Jurka”, żydowskiego chłopca z getta do domu, przenoszenie żywności do getta przez piwnicę pod okiem żandarmów.
[04:34:50] Boh. nauczył Jurka („brata ciotecznego”) pacierza, dał mu medalik, wizyta w katedrze. Drużyna harcerska. Spotkanie „dziwnych esesmanów”, ostrzeżenie przez p. Końca. Jurek nie chciał zostać u boh., wrócił do getta.
[04:44:18] Strzały i krzyki w getcie, obserwacja z okna na strychu. Wywiezienie Żydów do Treblinki, kradzieże i szaber mienia żydowskiego przez Polaków. Brak wieści o Jurku. [++]
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.