Janik Roman

Świadkowie Epoki

IP/DF/SE/1242

11 sierpnia 2020, Wrocław

1:32

Roman Janik (ur. 1930, Słobódka, woj. wileńskie) – jego rodzice byli leśnikami i pracowali w leśniczówce Litówka, woj. nowogrodzkie. Ojciec Franciszek przez 19 lat służył w Wojsku Polskim: w Legionach, podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920, a od 1935 w Korpusie Ochrony Pogranicza. 10 lutego 1940 cała rodzina została deportowana do ZSRR. Po podpisaniu układu Sikorski-Majski ojciec opuścił ZSRR wraz z Armią Andersa, przechodząc cały szlak i walcząc m.in. pod Monte Cassino (do Polski wrócił dopiero w 1958 roku). Roman wraz z matką i siostrą Jadwigą powrócił z zesłania w 1946 roku. Osiedli w Wołowie, gdzie Roman w 1951 roku skończył Liceum Ogólnokształcące. Nie mogąc dostać się na studia (brak akceptacji ZMP i przeszłość sybiracka), ukończył dodatkowe kursy pedagogiczne i kierował szkołą podstawową w Wołowie. W latach 50. odbył kurs wojskowy, m.in. w jednostce w Kłodzku. Pod koniec lat 50. skończył polonistykę oraz administrację i zarządzenie dalej kierując placówkami oświatowymi w Wołowie.
more...
less

[00:00:06] Boh. urodził się 9 września 1930 w Słobódce Zawierskiej na Wileńszczyźnie.
[00:00:23] Ojciec służył w Korpusie Ochrony Pogranicza. W 1935 został leśniczym w leśnictwie Litówka na Nowogródczyźnie. Rodzina mieszkała w Litówce do 10 lutego 1940 r.
[00:02:22] Nauka w szkole im. Piramowicza w Nowogródku.
[00:03:00] Dzieciństwo w leśniczówce. Kursy dokształcające ojca – wyjazdy do Białowieży, różnice między mundurem wojskowym a mundurem leśnika.
[00:04:25] Sierpień 1939 – rozmowy w domu o możliwym wybuchu wojny.
[00:04:50] 1 września boh. zaczął naukę w trzeciej klasie, Nowogródek nie był atakowany i dzieci poszły do szkoły.
[00:05:15] Wezwanie ojca do Nowogródka na dwa dni przed wybuchem wojny. Przed wojną boh. często bywał z ojcem na hipodromie w koszarach Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, którą dowodził gen. Anders.
[00:06:15] Ojciec nie został zmobilizowany, bo był potrzebny na miejscu – oficjalny dokument.
[00:06:55] Dzieciństwo boh. – życie w leśniczówce, zakładanie szkółek leśnych, nasadzenia lasu. Pracownicy leśni byli Białorusinami – nauka języka białoruskiego.
[00:08:55] 17 września 1939 ojciec wrócił do domu z wieścią, że Sowieci przekroczyli granicę.
[00:09:30] Praktyki w Litówce odbywali uczniowie białowieskiej szkoły leśnej. Boh. planował naukę w tej placówce.
[00:11:15] Wkroczenie Armii Czerwonej do Litówki.
[00:11:50] Rezygnacja boh. i jego dwóch sióstr z nauki po wkroczeniu Armii Czerwonej – przejęcie budynku przez szkołę białoruską, przeniesienie polskiej szkoły. Wyrzucanie i palenie książek z Biblioteki Wojewódzkiej przez czerwonoarmistów.
[00:13:50] Relacje ojca z ludnością białoruską przed wojną, warunki życia rodziny. Marzenie ojca o kupnie dworku.
[00:16:20] Postawa Białorusinów wobec rodziny podczas okupacji sowieckiej – wyszabrowanie budynku nowej leśniczówki: kradzież telefonu przez wieśniaczkę. [+]
[00:17:38] Aresztowanie ojca – pobyt w areszcie we Wsielubiu. Pod petycją o jego uwolnienie podpisali się prawie wszyscy pracownicy Białorusini. Wypuszczenie ojca, który miał wprowadzać w tajniki pracy leśniczego nowej władzy.
[00:18:57] Boh. dostał z Grodna dokumenty dotyczące wywózki rodziny – decyzja o deportacji zapadła w grudniu 1939.
[00:19:50] Smutne święta Bożego Narodzenia 1939, brak choinki.
[00:20:22] Deportacja rodziny 10 lutego 1940 – przyjście do domu enkawudzisty i dwóch białoruskich policjantów, pakowanie żywności, ubieranie dzieci na drogę. Zapakowanie kobiet do sanek – droga na stację do Niemna – spotkanie z białoruskimi chłopami. [+]
[00:25:16] Stacja kolejowa w Niemnie – oczekiwanie na transport, beczki z dziećmi opatulonymi kołdrami, załadowanie do wagonów – opis wnętrza. Początek drogi, zachowanie ludzi w wagonie. Oficjalna wersja wywózki. [+]
[00:28:30] Widok ostrzelanej strażnicy KOP. Warunki podczas podróży – brak wody i opału
załatwianie się do dziury w podłodze, śmierć w wagonie.
[00:30:30] Przyjazd do obozu [specposiołka] Swietłoje nad rzeką Ługoda w wołogodzkiej obłasti.
[00:30:50] Zamieszkanie w barakach opuszczonych przez jeńców – pluskwy, wszy, pchły.
[00:32:00] Podróż saniami po opuszczeniu wagonów – przyjazd do obozu: ogrodzenie, wieżyczki strażnicze, enkawudziści z bronią.
[00:33:18] Opis wnętrza baraku – zakwaterowanie rodziny w pustym pomieszczeniu. „Handel” z enkwudzistą: deski, gwoździe, lampa naftowa za skórzany pasek. Budowa mebli. [+]
[00:37:21] Kąpiel w bani. Reakcja innych zesłańców na widok umeblowania w baraku. [+]
[00:38:30] Opis obozu: sklep, piekarnia, stołówka, budynek komendantury. W obozie mieszkali enkawudziści z rodzinami.
[00:39:45] Praca w lesie – spław drewna, wyżywienie w obozie.
[00:41:50] Praca dorosłych przy wyrębie. Dzieci chodziły do lasu by palić gałęzie i odganiać dymem meszki i komary, które dokuczały pracującym.
[00:42:40] Ciągniki pracujące w lesie były napędzane gazem drzewnym – zajęcie kobiet i dzieci: dostarczanie surowca, z którego powstawało paliwo do ciągników (holzgas). Zakup chleba: dwa kilogramy dla siedmioosobowej rodziny.
[00:44:34] Traktowanie Polaków przez Rosjan. Budowa szkoły w Swietłoje. Pobliskie posiołki: Pieredwiżnoje i Wierchniaja Strojka.
[00:46:00] Rozpoczęcie nauki 1 września [1940]. Przyjazd trzech nauczycielek Rosjanek, ich stosunek do dzieci – zrywanie medalików przez kierowniczkę szkoły. Obietnica walonek za dobrą naukę.
[00:47:13] Warunki pogodowe: mrozy, śnieżyce, kopanie tuneli w śniegu, by pójść po wodę do rzeki. Stanowisko do gotowania wody – kipiatok.
[00:48:28] Duża śmiertelność wśród zesłańców. Podejście rodziców boh. do pobytu na zesłaniu.
[00:49:00] Przedstawienie noworoczne w szkole – ciastka i cukierki dla uczniów. Sztuka teatralna „Niezżęty pokos”.
[00:50:05] Niewielkie racje żywnościowe. Towary w sklepie: solona ryba, chleb, proszek do mycia zębów. „Zruszczenie” rodziny Prokopowiczów – incydent w kolejce po chleb.
[00:52:55] Maj 1941 – koniec roku szkolnego, jedna z nauczycielek kupiła bluzkę od mamy boh., który jednak nie dostał walonek, bo miał złą ocenę ze sprawowania.
[00:54:38] Czerwiec 1941, wybuch wojny niemiecko-sowieckiej – opuszczenie obozu przez strażników i ich rodziny.
[00:55:25] Agitacja wśród zesłańców. Po wyjeździe strażników został tylko komendant Konopłow. W Swietłoje zamknięto sklep i stołówkę – trudności w zdobyciu jedzenia. Dotarcie wiadomości o amnestii dla Polaków i organizowaniu się Armii Andersa.
[00:57:28] Październik 1941 – ojciec z kolegami wyruszył do Armii Andersa. Ponowne spotkanie w 1958 r. w Polsce.
[00:58:50] Boh. został, by opiekować się mamą i siostrami. Praca przy piłowaniu drewna, niewielkie racje chleba – zagrożenie skromnych zapasów ze strony szczurów. [+]
[01:01:15] Pogorszenie sytuacji po wyjściu Armii Andersa – przeniesienie zesłańców na Wierchnią Strojkę.
[01:02:30] Zdobywanie jedzenia w lesie – zbiory pokrzywy, grzybów (boh. miał na zesłaniu wydany w Białowieży atlas owadów, ptaków i grzybów). Zbieranie jagód, malin, żurawiny, lebiody, skrzypu. Przechowywanie roślin. [+]
[01:06:35] Latem 1944 komendant Konopłow powiadomił zesłańców o ich przesiedleniu w okolice Odessy. Droga z posiołka, rejs Suchoną do Wołogdy. Przesiadka ze statku do pociągu. Pociąg z zesłańcami mijał, jadące na północ, pociągi z niemieckimi jeńcami.
[01:10:17] Przesiadka w Odessie, przyjazd do Lichtenfeld – kolonii niemieckiej, której mieszkańców wysiedlono. Zabudowa osiedla, funkcjonowanie kołchozu: praca przy zbiorach warzyw i owoców. Tłocznia win.
[01:12:58] Powstawanie Dywizji Kościuszkowskiej.
[01:13:55] Pobyt w Lichtenfeld – działalność polskiej szkoły: po zakończeniu wojny dwie nauczycielki, córki płk Bajraszewskiego zorganizowały nauczanie, by dzieci po powrocie do Polski nie odstawały poziomem od rówieśników. Dostępność jedzenia w kołchozie.
[01:15:23] Zesłańcy wiedzieli, że nie wrócą do swoich domów. Marzec 1946 – przyjazd repatriantów do Wrocławia. Zniszczenia miasta: gruzowiska, okna bez szyb, smród lizolu.
[01:16:10] Rodzina boh. jako jedyna w transporcie była rodziną leśnika, pozostali byli przed wojną osadnikami wojskowymi. Koczowanie we Wrocławiu – pomoc PUR. Rodzina zdecydowała się na wyjazd z Wrocławia.
[01:18:13] Przyjazd do Wołowa. Edukacja boh.: nauka w szkole podstawowej (1946-1947) i w wołowskim liceum (1947-1951). Polonistka – pani Mickiewiczowa, z „tych” Mickiewiczów.
[01:19:25] Rodzina dowiedziała się, że ojciec, żołnierz 2 Korpusu, żyje i jest w Anglii. Obawa ojca przed represjami w kraju.
[01:20:05] Sytuacja w klasie licealnej, do której chodziła młodzież z Powstania Warszawskiego, więźniowie obozów koncentracyjnych, dzieci kułaków, akowcy – dla ówczesnej władzy młodzież z „czarnym podniebieniem”. Bardzo dobrze zdana matura i zamknięta droga na studia. [+]
[01:22:07] Propozycja rocznego kursu nauczycielskiego i pracy w szkole. Trzyletni nakaz pracy w Lubinie.
[01:24:40] Boh. zgłaszał się, by odbyć służbę wojskową – odmowa z powodu zesłańczej przeszłości. [+]
[01:25:53] Po śmierci Stalina boh. dostał powołanie do 27 Pułku Zmechanizowanego w Kłodzku. Przyjazd do koszar. Wyjazdy na poligon w Biedrusku.
[01:27:52] Koszary w Kłodzku, d-ca szkoły oficerskiej kpt. Kamyczek wybronił boh. przed służbą zastępczą w kopalni. Rosjanie w LWP – spotkanie z gen. Strażewskim. Awans i wyjazd do szkoły oficerskiej w Toruniu.
[01:31:02] Studia na Uniwersytecie Wrocławskim, 40 lat pracy w oświacie. more...
less

Łagojda Krzysztof

Latusek Adam

Instytut Pileckiego

Film