Elżbieta Jadwiga Pachoń z d. Król (ur. 1933, Nowy Sącz) wspomina życie w przedwojennym Nowym Sączu, a w szczególności w dzielnicy kolejowej, z którą związana była jej rodzina. Opowiada o ucieczce na wschód we wrześniu 1939, okupacji niemieckiej i zbrodniach niemieckich. Wspomina wkroczenie Rosjan do miasta, a także swoją powojenną edukację, studia na Uniwersytecie Jagiellońskim i pracę zawodową w Legnicy.
[00:00:15] Elżbieta Jadwiga Pachoń dd. Król, ur. 12 listopada 1933 r. (w dokumentach), według legendy rodzinnej: ur. w Dzień Niepodległości (11 listopada) w Nowym Sączu – „dziecko najmłodsze i nieprzewidziane”. Rodzina kolejarska, osiadła miedzy Klęczanami a Męciną. Ojciec Jan Król skończył szkołę podstawową, pod koniec XIX w. przyjechał do pracy na kolei. Duże gospodarstwo, „rola” nadana rodzinie w okolicy Krasnego Potockiego. Szybki awans na werkmistrza (starszy majster PKP).
[00:02:55] Wspomnienia z domu: kanapki do pracy i puszka z białą kawą szykowane ojcu codziennie przez mamę, cukierki dla dzieci po powrocie z pracy (o stałej godzinie 15:10). Rys charakterologiczny ojca: pogodny, wesoły, ciekawy świata. Wyprawa starszej siostry z ojcem do Gdyni, by zobaczyć, jak się buduje nowoczesne miasto.
[00:03:54] Wspomnienie pogrzebu ojca w 1938 r. Mama boh. była drugą żoną ojca, pierwsza pochodziła z rodziny Lebdów, mieszkała w dzielnicy Piekło. Rodzice pierwszej żony dorobili się w Stanach Zjednoczonych. Zbudowanie domu przez ojca przy ul. Zielonej. Z mamą młodszą o blisko 30 lat ojciec miał same córki: Monika, Ziutka [Józefa?], Zofia i boh. Matka zajmowała się domem.
[00:05:52] Po wybuchu wojny ucieczka mamy i córek z kolejarzami na wschód, powrót w 1940 r. Bardzo niska renta po ojcu, ciągłe uczucie głodu przez pierwsze lata wojny. Warzywa z przydomowego ogrodu. Zaradność, pobożność i elegancja mamy (kapelusze), podśpiewywanie przy pracy. Pomoc i wsparcie ze stronu przyrodniego brata boh, księdza.
[00:07:39] Ukończenie w 1943 r. przez starszą siostrę szkoły handlowej w Niepokalanowie, przed wojną zrobiła małą maturę w prywatnym gimnazjum (dyrektor Zieliński). Posada siostry w drogerii Jasińskiego przy ul. Jagiellońskiej, zamkniętej po rozpracowaniu działającej tam komórki ruchu oporu. Skierowanie siostry do kopania okopów. Dzięki pomocy wysiedlonego z poznańskiego Leszka Wargasa otrzymanie pracy w lazarecie niemieckim przy ul. Długosza. Odnowiony kontakt z Wargasem po 40 latach. [+]
[00:09:30] Edukacja boh. przez księdza Zygmunta na temat przebiegu walk na frontach i powstania warszawskiego. Uciekinierki z powstania: dziewczynka Joasia Kalinowska z mamą, które wydostały się z obozu w Pruszkowie i dotarły do Nowego Sącza z pomocą kolejarzy. Opowieści Joasi o powstaniu warszawskim zapamiętane „na całe życie”. Trauma Joasi po powstaniu: jąkanie się, lęki po uderzeniu bomby w ich mieszkanie przy ul. Nowogrodzkiej. Wspomnienie czasu powstania spędzonego w piwnicy, toaleta wodą kolońską, opieka nad rannymi żołnierzami.
[00:11:36] Spotkanie 6 lat temu siostry Joasi, Anny Kalinowskiej, urodzonej w 1947 r. – przyjaźń, odwiedziny. Dr Anna Kalinowska, specjalistka w zakresie ochrony środowiska i parków narodowych. Joanna Kalinowska żyje, prowadzi z córką gospodarstwo agroturystyczne na Mazurach. [+]
[00:13:16] Rys charakterologiczny mamy Zofii („pani Królowa”): życzliwa, z sercem, koncyliacyjna. Wyprawy podróżnicze z mamą po Polsce. Brat przyrodni, ksiądz z powołania, był zasłużonym proboszczem w Sędziszowie Małopolskim przez 30 lat. Nauczył boh. właściwego stosunku do Żydów: „każdy jest bliźnim”. Wyprawy w okolice po wody mineralne (piwniczanka, kryniczanka, łomniczanka).
[00:16:40] Pomoc brata boh. przez cały okres studiów, wsparcie finansowe (kupno munduru harcerskiego, wspólne słuchane Mieczysława Fogga z patefonu). Brat Zygmunt Król.
[00:17:50] Najstarsza siostra Monika zdała maturę przed wojną. Edukacja średnich sióstr po wojnie, pomagały mamie utrzymywać dom. Serdeczne stosunki w rodzinie, otwarcie na ludzi.
[00:18:54] Przedszkole kolejowe przed wojną – warunki lokalowe, zajęcia. Edukacja od 2 klasy, szkoła podstawowa nr 9, wychowawczyni Królikowska. Dobre wspomnienia ze szkoły, zabawy z kolegami w wojnę, czytanie Trylogii.
[00:21:45] W szkole średniej dobrzy nauczyciele z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Na studiach przedwojenni wykładowcy. Podwójne życie w czasie PRL, domowe i na zewnątrz: nie wolno było powtarzać, o czym się mówiło w domu. Lekcja o Katyniu: „w Norymberdze nie przypisano tej zbrodni Niemcom”.
[00:24:50] Nagrody za pilność, nie za wyniki w nauce. Przynależność do ZMP, lata młodości w czasie stalinizmu – polityka „była obok”.
[00:26:10] Dyrektor szkoły przeszedł wywózkę na Syberię, był przekonany, że komunizm będzie trwał zawsze, a wojska radzieckie nigdy nie opuszczą Polski. Naciski na boh., by wstąpiła do PZPR, przynależność do Związku Studentów Polskich, Związku Nauczycielstwa Polskiego, Towarzystwa Historycznego, Towarzystwa Przyjaciół Nauk. [+]
[00:28:00] Z powodu reformy szkolnej odrzucenie kandydatury boh. do liceum, pomoc księdza: miejsce w gimnazjum handlowym, dwie matury: mała i duża w 1953 r. Studia od 1953 r. Oświadczyny przyszłego męża na balu hutnika w AGH. Prace społeczne w Nowej Hucie – nagana za oddalenie się od grupy, zawieszenie w prawach studenta, niechęć do Nowej Huty. Nakaz pracy w Legnicy dla męża.
[00:31:10] Poznawanie lokalnych zabytków i lokalnej historii: szlak napoleoński, Warmątowice Sienkiewiczowskie (Alfred Olszewski), rodzina von Krockow z Krokowej. Zamki Kazimierza Wielkiego w Rudawach Janowickich, utrwalanie wiedzy i uczuć patriotycznych.
[00:33:22] [Przerwa techniczna, wyciemnienie].
[00:33:45] Ulica Zielona w Nowym Sączu przed wojną: koleiny i błoto, drewniane słupy elektryczne. Środek transportu: fiakr lub dorożka. Parterowe domy, „tylko Grucowie mieli piętrowy”. Sąsiedzi: Polacy, Niemcy (Kirszowie, Fürstowie, Kurcowa). Ukochany pies bernardyn, towarzysz zabaw, oddany na wieś z powodu wymagań żywieniowych (2 kg mięsa dziennie). Przynoszenie mleka, jajek, masła do domu w tobołkach.
[00:36:33] Zadbane domy przy ulicy Zielonej, w ogródkach kwiaty. Dzieciństwo przypadło na czas „dobrobytu w II RP”, buty od Baty, pensja ojca ponad 300 zł, zakupy w „konsumach” kolejarskich.
[00:38:21] Dom rodziny męża, zamieszkały od 1936 r., u zbiegu ul. Sienkiewicza i Zygmuntowskiej. Wygląd ulic, większość bez chodników. Niedaleko domu rozciągały się pola należące do niepokalanek (ul. Łany – Grota Roweckiego).
[00:40:15] Ambicje przedwojennych kolejarzy, by wybudować własny dom. Tymczasowe służbowe mieszkania w barakach. Wyobrażenie boh. o ogromie miasta, ożywiony handel na rynku. W latach 50. zakupy ubrań z paczek przysyłanych z zagranicy oraz z UNRRA.
[00:43:16] Sąsiedzi – przyjazne relacje. Budzący strach Aron, właściciel karczmy u zbiegu ul. Piramowicza i Grunwaldzkiej, obok sklepu tabakowego. Dobre relacje z Żydami i Niemcami (Fürst), geneza słowa Szwab (kolonizacja józefińska). Przyjaźń mamy z p. Dekert. Po wybuchu wojny rozpad więzi, podziały na swoich i Niemców. Niektórzy mieszkańcy chodzili w mundurach ze swastykami i oficerkach, „zaroiło się na ulicy od tej szarości i czerwieni”. Ojciec koleżanki Marysi Kurc budził strach w mundurze z opaską z hakenkreuzem. Unikanie kontaktu z mundurowymi na ulicy, matka przechodziła na drugą stronę. Dramatyczne podziały w rodzinach: w rodzinie Dekertów jeden syn był esesmanem, drugi oficerem polskim.
[00:46:35] Pomimo wojny wspólne zabawy podwórkowe z dziećmi niemieckimi. Lepiej odżywione dzieci niemieckie, ostentacyjnie jedzone kanapki z masłem: „myśmy tylko przełykali ślinkę”. Jabłka, agrest, szczaw, karpiel z okolicznych pól i ogrodów.
[00:48:17] Ostatni tydzień wakacji 1939 r., „w domu zrobiło się nerwowo” – początek ewakuacji urzędników z kraju koleją. Osamotniona, zdezorientowana mama z trzema córkami. Pomoc sąsiadki Mordalskiej. Przygotowywane od 1936 r. listy ewakuacyjne dla ludności cywilnej. Przypisanie konkretnych miejscowości na wschód od Wisły określonym obszarom, kolejarze z Nowego Sącza wyznaczeni do Stanisławowa. Wahanie mamy, wyjazd ostatnim transportem 5 września [1939]. Planowany początek roku szkolnego 1 września. Komunikaty systemu wczesnego ostrzegania o nalotach odsłuchiwane w domowym radiu marki Blaupunkt: „uwaga, uwaga nadchodzi ko-ma 6”.
[00:51:08] Radość boh. z wyjazdu z domu. Zostawienie psa i mieszkania pod opieką sąsiadki Niemki, p. Kurc. [+] Uciekanie przed Niemcami, ostrzał pociągu z latających nad głowami samolotów, schronienie pod wagonami. Informacje o wybuchu tunelu w Kamionce i Tarnowie. Dojazd do Stanisławowa, zamieszkanie w „pięknym domu” u wdowy po kolejarzu.
[00:53:20] Od 17 września [1939] naloty kukuruźników. Zrzucanie dzieciom przez Rosjan trójkątnych torebek z nasionami dyni i zabawkami. Sympatia wobec Rosjan. Zebranie Polaków w ogromnych publicznych budynkach, niepewność losu. Młodzi mężczyźni „zniknęli w pierwszej kolejności”. Oczekiwanie od 3 rano w tłumie ludzi na „audiencję u komisarza” – zapamiętana brama z szarej blachy. „Za którymś razem wysoki komisarz przybił pieczątkę na papierze”. Rodzina zakwalifikowana jako „obywatele Generalnej Guberni pod protektoratem III Rzeszy”.
[00:56:38] Początek „gehenny” matki i boh. w grudniu [1939], zdobywanie chleba za złotą biżuterię. Kolczyki sióstr z niezapominajkami i łańcuszki z Matką Boską z pierwszej komunii zamienione na żywność [+]. Zachorowanie boh. na szkarlatynę. Pomocni Żydzi i Ukraińcy dzielili się chlebem. Powrót do domu przez Kielce i Sandomierz: ucieczka od 5 września 1939 do 1 stycznia 1940 r.
[00:59:18] Okupacja niemiecka: głód i bieda, wymienianie majątku rodzinnego na żywność. Całodniowe piesze wyprawy sióstr do okolicznych wsi (Przysietnica, Poręba). Chów kur i królików przy domu, niewystarczające racje na kartki. Światło z karbidówki, wyłączenia prądu. Łaziki niemieckie patrolujące ulicę, zatrzymywanie przez patrole wojskowe w drodze do kościoła. Unikanie Niemców, „mało się wychodziło”. Powszechny strach, życie w napięciu, powtarzane opowieści o kurierach, zrzutach, desantach, bazie partyzantów na Przehybie, wiara w przepowiednie.
[01:02:50] Odgłosy rozstrzeliwań w Biegonicach, wybuch zamku. Marzenia o rychłym przyjściu Rosjan, wyzwolicieli. Poprawa warunków żywieniowych po przyjeździe księdza (brata). Kryjówka przez 2 tyg. w piwnicy. Wycofujący się Niemcy, lazaret w domu boh., lekarz kwaterował w sąsiednim pokoju. Pojawienie się młodych bawarskich katolików. [+]
[01:05:20] Po wycofaniu się Niemców przybycie Rosjan w białych ubraniach maskujących. Obawa mamy o starsze siostry. Lazaret rosyjski w domu boh. Żarty boh. z nierozgarniętego ordynansa lekarza. Zaproszenie starszych sióstr przez lekarza na potańcówkę. [+]
[01:07:10] Zaczepienie brata księdza przez Rosjan o zegarek. Karna deportacja na Syberię wuja Stanisława z Męciny, który odmówił dostarczenia zboża w kontyngencie. Nieoczekiwane przybycie wuja z Syberii. [+] Krewny ojca Ignacy ukrywał Żydów w alkierzu.
[01:10:45] Współczujący stosunek mamy i brata do Żydów. Zapamiętana maszerująca do wagonów grupa Żydów. Sympatyczni Węgrzy („Madziarzy”), czekający na bocznym torze, dawali dzieciom cukierki i suchary. W styczniu [1945] zabieranie pozostawionych przez Niemców zapasów żywności: beczki z masłem, „przepyszne rzeczy”. [+]
[01:12:10] Budzący postrach Henrich Hamman „bardziej groźny niż Belzebub”. Wilhelm Miklaszewski. Ostrzeżenia przed zapuszczaniem się w okolice więzienia. Bezwzględność i bezkarność Hammana oraz Hansa Franka. Zapamiętane nastawienie antysemickie po wojnie, m.in. w środowisku sędziów. Chwalenie dobrych żydowskich lekarzy.
[01:15:28] Ukrywanie Żydów we wsiach, np. w Rytrze. Kontakty Mariana Mordarskiego z partyzantką, najstarsza siostra boh. działała w partyzantce. Zapamiętane rozmowy o pomaganiu Żydom, o dorabianiu się na nich Polaków i o szmalcownikach. Pierwsze wyjazdy Niemców jesienią 1944 r., „ooo, jak uciekali!”, „panie z Hitlerjugend od Damasiewiczów”, sąsiadka Kurcowa „pakowała się i płakała”, rodzina Dekertów. Radość Polaków, „że będzie lepiej”. Dobytek spakowany w skrzynie.
[01:19:05] Edukacja po wojnie: specyficzna indoktrynacja. Pomaganie w bibliotece szkolnej prof. Rawskiej – poznawanie klasyki literatury poza kanonem lektur [+]. Przysposobienie obronne – marzenia chłopców o karierze wojskowej (kolega Szczurek). Usuwanie niewygodnych nauczycieli, przerwana nauka religii w szkole. Indoktrynacja na studiach: powszechnie lekceważony marksizm-leninizm, Marek Waldenberg, hr. Roztworowski, prof. Celina Bobińska, Jan Dąbrowski. Lekceważony przedmiot ekonomia polityczna. Wydział Filozoficzno-Historyczny UJ.
[01:24:54] Ogromna radość po śmierci Stalina. Kolega Ślązak z Nysy zadenuncjowany prze kolegę z pokoju – osadzony w więzieniu. Lektorat z rosyjskiego prowadzony przez madame Galoff.
[01:27:05] Wyjazd do Legnicy w 1957 r., praca w liceum pedagogicznym. „Wszędzie rosyjskie wojska”, piękny park, zachowane secesyjne budynki i zamek piastowski, klasztor, gdzie mieściło się liceum pedagogiczne, katedra Piotra i Pawła. Mieszkanie w willi niedaleko radzieckiego kwartału (u zbiegu Macieja Rataja i 1 Maja). Handel z Rosjanami zrabowanymi dziełami sztuki, wspomnienia Andy Rottenberg. „Piękny dom oficera radzieckiego”, dziś kuria biskupia.
[01:30:24] Liczni Polacy z Kresów w Legnicy, zdolna młodzież. Po likwidacji liceum pedagogicznego utworzono Zespół Szkół Budowlanych w nowym budynku, gdzie boh. była wicedyrektorką. Wśród znanych uczniów: Mariusz Szczygieł, dziennikarz „Gazety Wyborczej”, aktorka Marzena Kipiel-Sztuka. Piekarz Waldemar Gronowski ukarany domiarem podatkowym za rozdawanie chleba biednym.
[01:33:26] Przejście boh. na emeryturę w 1992 r., powrót do Nowego Sącza – silne związki z miastem przez całe życie. Wspomnienie wyjazdów zagranicznych, w 1974 r. tytuł profesora szkoły średniej, wysokie odznaczenia państwowe i resortowe pomimo nieprzynależenia do PZPR. [+]
[01:34:50] Ojciec socjalista przedwojenny (popierał Daszyńskiego), udział ojca w pochodach pierwszomajowych, elegancja mężczyzn. Solidarność pracowników – zapomogi dla zwolnionych z pracy. Kasa zapomogowo-pożyczkowa Stefczyka w Nowym Sączu.
[01:37:40] Duża religijność mieszkańców Nowego Sącza. Krawiec Zboś – świadek Jehowy, „porządny człowiek”, zbór ewangelicki, kolorowe malowidła w cerkwi unickiej zbombardowanej w 1945 r.
[01:40:00] I Pułk Strzelców Podhalańskich – wuj męża był kapitanem – elitarna jednostka. Po kampanii wrześniowej wuj znalazł się w oflagu w Calimanesti (Rumunia), w PRL pracował jako „urzędnik w marmoladziarni”. Żona strzelca podhalańskiego musiała mieć przynajmniej maturę lub posag, niezbędne pozwolenie dowódcy na ślub. [++]
[01:41:47] Wyjazd rodziny Kurców, spory majątek spakowany w skrzynie – smutne pożegnanie z Marysią, płacz Kurcowej. Zburzenie domu Kurców po latach. Dom po rodzinie Kirszów zasiedliła rodzina Szczepanowiczów. Losy innych domów po Niemcach. Postawa boh: zachowywać i restaurować dziedzictwo kultury (budynki, nagrobki).
mehr...
weniger
Bibliothek des Pilecki-Instituts in Warschau
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Mo. - Fr. 9:00 - 15:00 Uhr
(+48) 22 182 24 75
Bibliothek des Pilecki-Instituts in Berlin
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
Diese Seite verwendet Cookies. Mehr Informationen
Das Archiv des Pilecki-Instituts sammelt digitalisierte Dokumente über die Schicksale polnischer Bürger*innen, die im 20. Jahrhundert unter zwei totalitären Regimes – dem deutschen und sowjetischen – gelitten haben. Es ist uns gelungen, Digitalisate von Originaldokumenten aus den Archivbeständen vieler polnischer und ausländischer Einrichtungen (u. a. des Bundesarchivs, der United Nations Archives, der britischen National Archives, der polnischen Staatsarchive) zu akquirieren. Wir bauen auf diese Art und Weise ein Wissenszentrum und gleichzeitig ein Zentrum zur komplexen Erforschung des Zweiten Weltkrieges und der doppelten Besatzung in Polen auf. Wir richten uns an Wissenschaftler*innen, Journalist*innen, Kulturschaffende, Familien der Opfer und Zeugen von Gräueltaten sowie an alle an Geschichte interessierte Personen.
Das Internetportal archiwum.instytutpileckiego.pl präsentiert unseren Bestandskatalog in vollem Umfang. Sie können darin eine Volltextsuche durchführen. Sie finden ebenfalls vollständige Beschreibungen der Objekte. Die Inhalte der einzelnen Dokumente können Sie jedoch nur in den Lesesälen der Bibliothek des Pilecki-Instituts in Warschau und Berlin einsehen. Sollten Sie Fragen zu unseren Archivbeständen und dem Internetkatalog haben, helfen Ihnen gerne unsere Mitarbeiter*innen weiter. Wenden Sie sich auch an sie, wenn Sie Archivgut mit beschränktem Zugang einsehen möchten.
Teilweise ist die Nutzung unserer Bestände, z. B. der Dokumente aus dem Bundesarchiv oder aus der Stiftung Zentrum KARTA, nur beschränkt möglich – dies hängt mit den Verträgen zwischen unserem Institut und der jeweiligen Institution zusammen. Bevor Sie vor Ort Zugang zum Inhalt der gewünschten Dokumente erhalten, erfüllen Sie bitte die erforderlichen Formalitäten in der Bibliothek und unterzeichnen die entsprechenden Erklärungsformulare. Informationen zur Nutzungsbeschränkung sind in der Benutzungsordnung der Bibliothek zu finden. Vor dem Besuch empfehlen wir Ihnen, dass Sie sich mit dem Umfang und Aufbau unserer Archiv-, Bibliotheks- und audiovisuellen Bestände sowie mit der Besucherordnung und den Nutzungsbedingungen der Sammlung vertraut machen.
Alle Personen, die unsere Bestände nutzen möchten, laden wir in den Hauptsitz des Pilecki-Instituts, ul. Stawki 2 in Warschau ein. Die Bibliothek ist von Montag bis Freitag von 9.00 bis 15.00 Uhr geöffnet. Bitte melden sie sich vor Ihrem Besuch per E-Mail: czytelnia@instytutpileckiego.pl oder telefonisch unter der Nummer (+48) 22 182 24 75 an.
In der Berliner Zweigstelle des Pilecki-Instituts befindet sich die Bibliothek am Pariser Platz 4a. Sie ist von Dienstag bis Freitag von 10.30 bis 17.30 Uhr geöffnet. Ihr Besuch ist nach vorheriger Anmeldung möglich, per E-Mail an bibliothek@pileckiinstitut.de oder telefonisch unter der Nummer (+49) 30 275 78 955.
Bitte lesen Sie unsere Datenschutzerklärung. Mit der Nutzung der Website erklären Sie sich mit ihren Bedingungen einverstanden..