Marian Zbigniew Pawłowski (ur. 1934, Tłumacz) pochodzi z Kresów Wschodnich. W 1944 roku jego rodzina uciekła przed UPA do Stanisławowa i następnie do Kościana. Po wojnie zamieszkali niedaleko Nowej Soli. W technikum pan Marian wstąpił do antykomunistycznej konspiracyjnej Młodzieżowej Organizacji Wojskowej. Ok. 1950-51 roku, w wieku 15 lat został aresztowany i przez 9 miesięcy przebywał w areszcie Urzędu Bezpieczeństwa w Zielonej Górze. Skazany na 6 lat więzienia, odsiedział 3 lata w zakładach karnych w Sieradzu, Potulicach i Jaworznie. Zwolniony w wyniku amnestii, trafił do wojska do kopalni. Po wyjściu z wojska był represjonowany, wyjechał do Wałbrzycha, gdzie skończył 2-letnią szkołę mistrzów budowlanych. Pracował jako kierownik budów. Skończył technikum budowlane, studiował budownictwo na Politechnice Gliwickiej (oddział w Tychach). Ukończył wydział ekonomiczny na Akademii Ekonomicznej w Katowicach.
[00:00:10] Ur. 2 lutego 1934 r. w Tłumaczu na Kresach, woj. stanisławowskie. Imię Marian – z chrztu, Zbigniew używane przez rodzinę. Mama Kazimiera Pawłowska dd. Urbańska, ojciec Michał Pawłowski. Mama posiadała majątek niedaleko Tłumacza, ojciec powiązany z przemysłem naftowym wokół Borysławia. Nauka pływania w pobliskim Dniestrze. Bójka na młotki z ukraińskim chłopcem o srebrną monetę z Piłsudskim. Do wybuchu wojny zgodne życie z Ukraińcami.
[00:04:20] Po wybuchu wojny Rosjanie w Tłumaczu, zabranie ojca w 1939 r. do pracy (kopanie rowów). W 1941 r. ucieczka ojca z kilkoma Polakami – spali w dzień na polach, szli nocą, powrót do domu. Ostrzeżenie mamy przez sąsiada Ukraińca o planowanej wywózce rodziny na Syberię. Ojciec ukrywał się na strychu. Następnego dnia atak III Rzeszy na ZSRR. Okupacja niemiecka.
[00:07:20] 1 września 1939 r. bez walk. Przechodzenie frontu – dawanie chleba Rosjanom. Patriotyzm mamy. W czasie okupacji niemieckiej porządku pilnowali Węgrzy, ojciec zdobywał od nich broń. Węgrzy w domu boh. Mordy na Wołyniu dochodziły do Tłumacza.
[00:10:17] Po wkroczeniu Rosjan [w 1944] wcielenie ojca do II Armii Wojska Polskiego. Pożar w sąsiedniej wiosce – Ukraińcy z UPA podpalili dom gajowego, zamordowali jego żonę i dzieci. Trzykrotne przechodzenie wojsk niemieckich i radzieckich przez miasto. Po przyjściu Rosjan Ukraińcy rozpoczęli mordowanie Polaków – na obrzeżach Tłumacza, łuny nocą. W 1944 r. prośba mamy o przechowanie u Ukraińca (kolega Jarema), odmowa. Ukrycie się rodziny w ogrodzie. Ucieczka następnego dnia, porzucenie domu. [+]
[00:15:24] Przyjazd do Stanisławowa. Świadectwo szkolne z 1944 r. (3 klasa): język rosyjski, ukraiński i polski. Pierwszy transport Polaków z Kresów do Polski jeszcze w czasie wojny. Droga wagonem towarowym do Przemyśla, naprawa wagonu. Płonące domy w Katowicach, wysiadka w Kościanie 9 maja 1945 r. Koniec wojny, opieka urzędników. Mama chciała mieszkać na wsi. [+]
[00:19:33] Dojście ojca z wojskiem pod Ren, powrót do Polski. Kanał Kościański łączący Odrę z Obrą. Kolekcja książek historycznych, boh. opowiadał nauczycielowi historię Polski.
[00:21:38] Wspomnienie – polski żołnierz stojący za kanałem w 1946 r., boh mu zanosił żywność, partyzanci. Gimnazjum w Kościanie, droga rowerem. Nauczycielka historii. Nauka manier z książki. Nauka angielskiego na prywatnych lekcjach. Odwołanie święta 3 Maja. Początki harcerstwa, konspiracja antykomunistyczna, lęki matki. Przeprowadzka rodziny do woj. zielonogórskiego, niedaleko Nowej Soli. Rozpoczęcie nauki w technikum. W 2 klasie zaproszenie do domu kolegi (Tadeusz Biedak z Grajewa). Dziewczyna z warkoczami na peronie śpiewała piosenkę „Polesia czar”. [+]
[00:27:43] Działalność konspiracyjna w szkole: Młodzieżowa Organizacja Wojskowa. Zaaresztowanie wszystkich przez UB na przełomie roku. Śledztwo w UB w Zielonej Górze, wtyczka UB w organizacji. Areszt przez 9 miesięcy. Bicie i kopanie, pozbawianie snu, ciągłe odtwarzanie życiorysu. Naczelnik Pacanowski, strażnicy „Jurki”.
[00:32:02] Cztery konspiracyjne organizacje młodzieżowe w różnych miastach (1950 r.), m.in. w Zielonej Górze. Porozumiewanie się w areszcie alfabetem Morse’a. Dziewczyna w celi, Halina, oskarżona w „procesie generałów”, chciała popełnić samobójstwo. Profos Żyd, zamknięcie boh. w wilgotnym karcerze bez ubrania. Obserwowanie myszy.
[00:35:10] Wyżywienie w areszcie UB: suszona kapusta, zupa z robakami. Działalność organizacji: pisanie ulotek, przyklejanie wzdłuż drogi do poniemieckiej fabryki [Lianna]. Boh. miał pistolet znaleziony na strychu poniemieckiego budynku i naboje.
[00:37:34] Organizacja w szkole, nauczyciel historii Fudalej, twórca muzeum. Cel działania: patriotyczny, antyradziecki (wysadzenie pomnika radzieckiego). Młodzież po wojnie – wiele organizacji patriotycznych.
[00:40:03] Przedstawienie aktu oskarżenia przeciw boh. przez majora w polskim mundurze („profanacja”), odgłos dzwonów. Groźba z ust oficera, przeniesienie do więzienia, ciasna cela wieloosobowa (księża, profesorowie, pospolici bandyci). Rozmowa z okrutnym śledczym, drugi śledczy „dobry Polak”. Wywiezienie do więzienia w Sieradzu. Zdegenerowany śledczy miał tatuaż nazistowski pod pachą – dostał 8 lat więzienia.
[00:44:45] „Zbrodniarz Salomon Morel, anty-Polak, Żyd, morderca”, pierwszy naczelnik więzienia dla młodocianych przestępców w Jaworznie – przeniesienie tam boh. w dniu śmierci Stalina [1953]. Prowokacja ubecka wobec młodzieży przewiezionej z Wronek do Jaworzna: młodzież w poniemieckich ubraniach pod nadzorem polskich żołnierzy, wrogie okrzyki mieszkańców w Jaworznie. Śpiew „Warszawianki” przez młodzież w niemieckich mundurach [++], „można walczyć piosenką”.
[00:49:28] Aresztowanie boh. i kolegów z organizacji: w nocy w internacie, zakucie w kajdanki, przewiezienie na UB w Zielonej Górze, aresztowanie starszych kolegów. Liczne organizacje młodzieżowe w woj. zielonogórskim, spotkanie w więzieniu.
[00:52:25] Więzienie w Jaworznie: metoda wychowawcza Makarenki. Tropienie Morela: nie dostał obywatelstwa w Wielkiej Brytanii, mieszkał w Izraelu, otrzymując z Polski emeryturę 7 tys. zł. Pokazowy proces boh., liczna młodzież. Obrona boh. i Tadzia [Biedaka] przez adwokata. Protest boh. wobec mowy prokuratora. [+]
[00:56:21] Mowa obrońcy. Wyrok: 6 lat więzienia za nielegalne posiadanie broni i chęć obalenia przemocą ustroju PRL. Boh. miał 16 lat. Przejście w konwoju ulicą, śpiew piosenki partyzanckiej „Rozszumiały się wierzby płaczące”. Przekonanie, że „trzeba wytrwać”, uświadomienie sobie utraty młodości [++]. Rozmowa z współczesną młodzieżą. Sentencja z Jaworzna: „Młodości odzyskać nie można”.
[01:03:04] W czasie procesu rodzice byli w sali sądowej. Kolejne więzienia: Sieradz, Potulice, Jaworzno – 3 lata odsiadki, zwolnienie w połowie kary. Przylepianie ręcznie wykonywanych ulotek: apel do młodzieży „nie wierzcie czerwonym”. Przekonanie boh. o potrzebie walki o wolność Polski, idealistyczne podejście do historii i patriotyzmu, chęć pomszczenia żołnierzy AK.
[01:06:57] Przesiedleńcy z Kresów na Ziemiach Zachodnich. Wspieranie partyzantki antykomunistycznej [w Kotorzu], przynoszenie jedzenia nad kanałem w czasie referendum „3 X TAK”, silne emocje boh. [+]. Założenie organizacji MOW w technikum w Nowej Soli w roku szkolnym 1949/50 r. Aresztowanie pod koniec roku 1949. Śledztwo po 9 miesiącach, spotkanie kolegów na rozprawie. Przyrzeczenie dla nowo przyjętych członków organizacji.
[01:12:04] Kościół w Nowej Soli, zakonnicy. Organizacja w zarodku. Boh. pokazał ubekom swoją broń. Kolega z organizacji, kapuś. Spotkanie kolegów w więzieniu, radość, rozmowy. Przewiezienie do więzienia.
[01:17:03] Spotkanie z Tadeuszem [Biedakiem] po wyjściu z więzienia, ożenił się z siostrą boh. Wyjawienie wszystkich informacji o MOW przez kapusia. Powtarzanie życiorysu w czasie śledztwa, zastraszanie, pobicia. Powszechna przemoc wobec młodzieży w czasie przesłuchań.
[01:20:57] Ubecy: „bandyci w polskich mundurach”. Więzienie w Zielonej Górze. Nienawiść naczelnika Pacanowskiego do boh., przeniesienie do Sieradza. Donosiciele w więzieniu, groźba drugiego procesu za rozmowy o żołnierzach podziemia antykomunistycznego.
[01:23:54] Kilkumiesięczne uwięzienie w Sieradzu, potem do Potulic i rok w Jaworznie. Szwalnia w Sieradzu, szycie mundurów, kurs kroju i szycia. Dwóch milczących Niemców w celi, jeden z wyrokiem kary śmierci - wspólne posiłki, wzajemne niezauważanie się.
[01:25:58] Przewiezienie do Potulic – więzienie dla młodocianych, transport pociągiem do Jaworzna. Praca w kopalni, fabrykach budowlanych, warsztatach na terenie obozu. Boh. pracował przymusowo w kopalni po wyjściu z więzienia „za karę”. Po więzieniu „wojna z ubowcami”, kłopoty z przyjęciem do szkoły, „chodziłem jak nieprzytomny”. Pozbawienie praw publicznych, obywatelskich i honorowych na 3 lata, mimo to powołanie do wojska. Odwołanie do sądu. Przydział do Wojskowego Korpusu Górniczego, zakwaterowanie w Katowicach, kopalnia Kleofas. Praca ponad siły, wypadki pod ziemią, opis pracy na przodku, zdrowotne skutki wypadku (kompresja kręgów).
[01:32:25] Początkowe szkolenie wojskowe, starcie z kapralem w obronie kolegi. Dojście Gomułki do władzy, euforia. Praca w kopalni przez 2,5 roku, wyjście przed Bożym Narodzeniem. Poznanie przyszłej żony Barbary. Mundur w tobołku na kiju, scysja z oficerem politycznym, odmowa wykonania rozkazu.
[01:38:53] Rozmowa z dowódcą sztabu w Katowicach – gen. Kokoszyn. Badanie wypadkowości w kopalni – liczby śmiertelnych wypadków wśród żołnierzy w kopalni – tajemnica wojskowa. [+] Przyjście do więzienia w Jaworznie ze stacji kolejowej, syreny informujące o śmierci Stalina, radość osadzonych, bohaterska młodzież.
[01:42:32] Morel: zastraszenia. Zdemaskowanie Morela, szefa więzienia w Katowicach. Ściganie Morela przez Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego. Córka Morela [Danuta Morel], piosenkarka ze Śląska. Życie w Jaworznie: duża cela, własne łóżko, praca w zakładach na terenie obozu lub w kopalni. Boh. pracował jako salowy, pomocnik kolegi Witka w baraku izby chorych. Znalezienie brulionu z polskimi nazwiskami i datami.
[01:47:27] Przyjaźnie z Jaworzna (Bogdan z Wrocławia), odwiedzanie rodzin kolegów. W czasie pobytu boh. Morela już w Jaworznie nie było. Mundury wojskowe w Jaworznie, rozpoczęcie musztry więźniów, „wyślemy was na wojnę do Wietnamu”. Informacja w prasie amerykańskiej o „przygotowywaniu młodocianych więźniów w Polsce na mięso armatnie do Wietnamu” [sekretarz Kociołek]. Bunt w więzieniu po zastrzeleniu więźnia przez strażnika, po tym likwidacja więzienia dla młodocianych w Jaworznie. [+]
[01:52:09] Budynki po więzieniu przerobione na mieszkalne. Kółko teatralne, słuchanie RWE i Głosu Ameryki przez osadzonych, niepowodzenie systemu Makarenki.
[01:55:29] Dzień zwolnienia z Jaworzna. Przekazanie w Krakowie pliku numerów „Czasopisma Technicznego”, wysiadka we Wrocławiu. Stan psychiczny boh. w cywilu, odmowa przyjęcia do szkoły i do pracy.
[01:57:53] Zabranie na przesłuchanie do UB, pisemna deklaracja ideowa w 10 kopiach, próby indoktrynacji, scysja ubekiem. Zakaz udziału w oficjalnych uroczystościach, manifestacjach. Dyskryminowanie w pracy.
[02:03:10] Przeprowadzka do Wałbrzycha, praca w uzdrowisku Szczawno Zdrój, ukończenie w rok dwuletniej szkoły mistrzów budowlanych, stanowisko kierownika budowy. Córka Sylwia. Praca w Orbisie. W Tychach praca w górnictwie budowlanym, mieszkanie spółdzielcze.
[02:06:00] Pęd do nauki, wieczorowe technikum budowlane dla pracujących w Tychach. Nadrabianie zaległości w nauce, egzamin z historii, temat: Wilno, wyrzucenie z egzaminu. [+]. Konflikt z dyrektorką technikum, żona sekretarza partii, niedopuszczenie do matury z polskiego. Studniówka w technikum, rozmowa z profesorem historii.
[02:10:50] Zdobycie uprawnień budowlanych. Kolega przyjechał z Kresów w 1956 r., egzamin na politechnikę w Tychach – zaoczny oddział Politechniki Gliwickiej, Wydział Budownictwa Ogólnego. Trudność pogodzenia pracy ze studiami, rezygnacja ze studiów. Późniejsze ukończenie studiów: Wydział Ekonomiczny Akademii Ekonomicznej w Katowicach. Decyzja polityczna władz: powiązanie płacy z pracą. Brakoróbstwo systemowe w budownictwie.
[02:16:44] Praca dyplomowa o WOG-ach (Wielkie Organizacje Gospodarcze) – zmiana systemu ekonomiczno-finansowego przedsiębiorstw. Niedostateczna ocena na egzaminie z ekonomii politycznej, skarga do rektora. Praca o WOG-ach, promotor. [+]
[02:21:00] Zaangażowanie w działalność opozycyjną, stały nadzór UB. Boh. był zastępcą dyrektora ds. środków produkcji w kombinacie budowlanym, fabryka domów. Młody oficer UB pokazał boh. akta ubeckie boh., tajny współpracownik – znajomy z więzienia.
[02:25:58] Pomaganie członkom „S” (usprawiedliwianie nieobecności, przekazywanie materiałów, wymiana śledzi na stal zbrojeniową). Rodzice z babcią mieszkali w Lubaniu, świniobicie, dzielenie się mięsem. Wprowadzenie stanu wojennego – droga malucha wyładowanego mięsem, Rosjanie mijani po drodze.
[02:30:24] Decyzja boh. o dyscyplinarnym zwolnieniu działacza partyjnego, konsekwentna postawa boh. Walka boh. o zwolnionych dyrektorów w zakładach pracy, komisja partyjna cofnęła decyzję. [+]
[02:35:40] Działalność w Młodzieżowej Organizacji Wojskowej przez kilka miesięcy pierwszej i drugiej klasy. Udział w pochodzie pierwszomajowym 1949 jako PCK. Zbiórki MOW, cel: zdobywanie broni, destrukcja (usunięcie pomnika radzieckiego).
more...
less
The library of the Pilecki Institute
ul. Stawki 2, 00-193 Warszawa
Monday to Friday, 9:00 - 15:00
(+48) 22 182 24 75
The library of the Berlin branch of the Pilecki Institute
Pariser Platz 4a, 00-123 Berlin
Pon. - Pt. 10:30 - 17:30
(+49) 30 275 78 955
This page uses 'cookies'. More information
Ever since it was established, the Witold Pilecki Institute of Solidarity and Valor has been collecting and sharing documents that present the multiple historical facets of the last century. Many of them were previously split up, lost, or forgotten. Some were held in archives on other continents. To facilitate research, we have created an innovative digital archive that enables easy access to the source material. We are striving to gather as many archives as possible in one place. As a result, it takes little more than a few clicks to learn about the history of Poland and its citizens in the 20th century.
The Institute’s website contains a description of the collections available in the reading room as well as the necessary information to plan a visit. The documents themselves are only available in the Institute’s reading room, a public space where material is available free of charge to researchers and anyone interested in the topics collected there. The reading room also offers a friendly environment for quiet work.
The materials are obtained from institutions, public archives, both domestic and international social organizations, as well as from private individuals. The collections are constantly being expanded. A full-text search engine that searches both the content of the documents and their metadata allows the user to reach the desired source with ease. Another way to navigate the accumulated resources is to search according to the archival institutions from which they originate and which contain hierarchically arranged fonds and files.
Most of the archival materials are in open access on computers in the reading room. Some of our collections, e.g. from the Bundesarchiv, are subject to the restrictions on availability resulting from agreements between the Institute and the institutions which transfer them. An appropriate declaration must be signed upon arrival at the reading room in order to gain immediate access to these documents.
Before your visit, we recommend familiarizing yourself with the scope and structure of our archival, library and audio-visual resources, as well as with the regulations for visiting and using the collections.
All those wishing to access our collections are invited to the Pilecki Institute at ul. Stawki 2 in Warsaw. The reading room is open from 9–15, Monday to Friday. An appointment must be made in advance by emailing czytelnia@instytutpileckiego.pl or calling (+48) 22 182 24 75.
Please read the privacy policy. Using the website is a declaration of an acceptance of its terms.