Wądołowska Anna
Anna Wądołowska z d. Niebrzydowska (ur. 1930, Witynie) opowiada o pogromie w Jedwabnem (miała wtedy 11 lat) oraz działalności bandytów w powiecie łomżyńskim w latach 40. Po wojnie wraz z mężem prowadziła gospodarstwo rolne. W latach 80. przebywała w Stanach Zjednoczonych.
[00:00:06] Autoprezentacja boh. urodzonej w 1930 r. w Wityniach.
[00:00:26] Prezentacja rodziców: Florentyny i Józefa Niebrzydowskich.
[00:00:50] Życie w Wityniach przed wojną, zabawy dzieci. Udział w uroczystościach kościelnych.
[00:02:52] Przed wojną w Jedwabnem mieszkali Żydzi, którzy zajmowali się handlem. Boh. chodziła do szkoły w Konopkach i nie miała koleżanek Żydówek. Wyjazdy na rynek do Jedwabnego. Atmosfera w domu przed wojną, wspólne śpiewanie.
[00:06:45] Ojciec kupował gazety i wiedział, że wojna może wybuchnąć – odgłosy 1 września 1939, reakcja boh. Podczas nalotów rodzina chowała się w piwnicy. [+]
[00:10:38] Odgłos wysadzenia mostu w Wiźnie, krótki pobyt Niemców we wsi. Wkroczenie Armii Czerwonej do Wityni – sołtys stał się „predsiedatielem”. Powitanie czerwonoarmistów kwiatami. Dwie rodziny zostały deportowane na Syberię – matka pojechała z boh. do Jedwabnego, by dać jedzenie wywożonej sąsiadce. Żyd Ibram powiedział matce, że Żydzi wskazali część wywożonych osób. Zachowanie Żydów podczas sowieckiej okupacji. [+]
[00:17:05] Boh. chodziła do rosyjskiej szkoły, powody wywiezienia sąsiadki z trójką dzieci. Zatarg Orłowskiego z żydowskim handlarzem. Wywózki „kułaków”. Ibram powiedział, że rodzina jest na liście do deportacji. Wuj Stefan Makowski przed wojną bronił chłopów, których Żydzi oszukiwali podczas handlu – wuj został aresztowany i ślad po nim zaginął.
[00:23:55] Mąż boh. chodził do szkoły w Jedwabnem i miał żydowskich kolegów. Partyzanci w czasie niemieckiej okupacji. Działalność bandytów – kradzieże, zniszczenie uli. Chłopak siostry, Tadeusz Taraskowski, uratował dom przed wysadzeniem.
[00:30:30] Działalność oddziału „Sępa” – gospodarze żywili oddział, zabawy we wsi [Michał Bierzyński „Sęp” działał w okolicy w latach 1945-47]. Podczas niemieckiej okupacji w domu sąsiadów zatrzymywali się partyzanci.
[00:33:27] Reakcja mieszkańców wsi po wkroczeniu Niemców – wysokie kontyngenty, kary za niewywiązywanie się z dostaw, rewizje.
[00:35:50] Sytuacja ludności żydowskiej po wkroczeniu Niemców. Boh. chodziła „na nauczki” do kościoła – po mszy widziała Żydów skrobiących nawierzchnię Rynku, gdzie odbywały się targi. Ksiądz Kębliński kazał wiernym omijać Rynek. Boh. wróciła do domu i poszła z ojcem paść krowy, po południu widziała dym z Jedwabnego – reakcja ojca. [+]
[00:39:48] Wyjazd z ziemniakami i brukwią do getta w Łomży – potraktowanie żydowskich dzieci przez niemieckiego strażnika. Przemycanie żywności do getta – złapanie sąsiadki. [+]
[00:42:32] Ksiądz Kiebliński wyprowadził wiernych z kościoła w Jedwabnem. Wokół Rynku stali Niemcy, na Rynku Żydzi skrobali nawierzchnię. Zmuszanie Polaków do wskazywania Żydów. Na Rynku nie było Polaków, tylko Żydzi i Niemcy. [+]
[00:47:00] Nastroje w okolicy Jedwabnego po pogromie. W Wityniach nie ukrywano Żydów. Mama odmówiła Ibramowi. Przez dwa miesiące w stodole ukrywał się młody Żyd, któremu boh. nosiła jedzenie, ale z nim nie rozmawiała. [+]
[00:52:23] Żydów spalono w stodole Śleszyńskiego, boh. znała jego córkę Janinę, która opowiadała, że Niemcy przyszli do ojca po klucz do stodoły. Zbrodni dokonano w czwartek, w niedzielę boh. szła do kościoła i widziała dym unoszący się znad pogorzeliska, czuła swąd spalonych ciał. [+]
[00:57:21] Podczas uroczystości w 2019 r. boh. słyszała starszego Żyda, który mówił, że zbrodni dokonali Polacy – boh. zarzuciła mu kłamstwo i opowiedziała swoją wersję zdarzenia.
[00:59:12] Zachowanie Żydów podczas sowieckiej okupacji – udział w wysyłaniu Polaków na Syberię. Sytuacja Polaków podczas niemieckiej okupacji.
[01:01:56] Laudański siedział niewinnie w więzieniu. Laudański w chwili pogromu miał 14 lat [w 1941 r. trzej bracia Laudańscy mieli 19, 22 i 24 lata] – został zmuszony przez Niemca do wskazywania Żydów. O udział w pogromie oskarżyła go sąsiadka. Opinia na temat rodziny Laudańskich.
[01:05:40] Gloryfikacja „żołnierzy wyklętych”.
[01:06:30] W okolicy grasowali bandyci – nawiązanie do obecnej sytuacji politycznej.
[01:07:30] Ludzie, którzy byli członkami bandy, po wojnie wyjechali. Opinia na temat Żydów. Grabienie mienia pożydowskiego przez bandytów, zdrajców, którzy psuli opinię Polakom. Zniszczenie pasieki – matka dawała miód chorym sąsiadom. Boh. zna nazwiska, ale ich nie poda z obawy o konsekwencje.
[01:11:30] 6 sierpnia przyszli sąsiedzi, bandyci, którzy ukradli rodzinie ubrania i miód. Matka zgłosiła kradzież w NKWD – reakcja bandytów. Rodzinę obronił „Sęp”. Jeden z bandytów powybijał w domu okna. Do bandy należał Stanisław Orłowski z Wityni i Kobrzyniecki, który przed wojną siedział w więzieniu.
[01:17:45] Reakcja członków rodziny po kradzieży, którą mama zgłosiła do NKWD. Kradzieże w innych gospodarstwach. Złodziei znaleziono w Kownatach – odzyskanie pewnej ilości dobytku. Rodzina znalazła kartkę napisaną przez bandytów i poszła z nią do „Sępa”. Tadeusz Taraskowski był u siostry Heleny, wychodząc przegonił bandytów.
[01:21:19] Reakcja mieszkańców wsi i rodziny boh. po pogromie w Jedwabnem. Żyd Ibram po wojnie znalazł się w Nowym Jorku – jego reakcja podczas deportacji mieszkańców Jedwabnego i okolic.
[01:23:20] Sytuacja po wyjściu z kościoła w dniu pogromu – zalecenie księdza. Boh. widziała ludzi skrobiących na kolanach nawierzchnię Rynku i żandarmów z gumami.
[01:26:25] W 1944 r. boh. słyszała huk i widziała dym znad płonącej Warszawy. Reakcja ludzi we wsi. Przed wybuchem powstania do wsi przyszło kilkanaście młodych osób po żywność – nocleg w domu boh.
[01:28:54] Zbliżanie się frontu – boh. chodziła kopać okopy. Ojciec został zabrany przez Niemców i budował bunkry koło Królewca – jego powrót do domu.
[01:31:15] Sytuacja po wyzwoleniu. Boh. budowała z bratem chlewik, gdy z Łomży przyjechał poborca Krzynówek i zabrał wszystkie świnie, poza jedną, z którą siostra uciekła do lasu – sprawa w sądzie, wyrok. Dywagacje na temat polityki.
[01:34:25] Boh. prowadziła z mężem wzorowe gospodarstwo. Wyjazd do Stanów Zjednoczonych – boh. wyjechała na miesiąc, a była tam ponad 7 lat. Podczas stanu wojennego była w USA. Opinia na temat polityki w USA – Obama zniszczył kraj, który odbudowuje Trump.
[01:37:08] Boh. nie głosowała na Wałęsę, opinia na jego temat. Zdanie na temat pracy w swoim kraju.
[01:39:24] Kupno ziemi przez męża boh. od Kobrzynieckiego.
[01:41:48] Sąsiadka Rydzewska opowiadała, że do jej dziadka Dąbrowskiego przyszedł Tarnacki i powiedział, że dziadek ukrywa Żydów – zabicie szpicla Tarnackiego przez Niemców. Bandyci rabowali żydowskie domy i dostali świerzbu. Nikt nie chciał pochować dwóch zabitych.
[01:45:38] Zabicie donosiciela Tarnackiego i jego towarzysza.
[01:47:27] Wspomnienie „Sępa”, partyzanta Narodowych Sił Zbrojnych.
[01:48:30] Działalność donosiciela Tarnackiego, który został zabity przez Niemców. Obecnie w tym miejscu stoi pomnik.
[01:49:50] Nastroje przed pogromem w Jedwabnem. W niedzielę poprzedzającą mord ksiądz wygłosił kazanie, które wywarło złe wrażenie. Po zbrodni ludzie bali się chodzić do miasteczka. Mąż boh. opowiadał, że w mordowaniu Żydów brali udział tylko Niemcy, przy nikłej pomocy ze strony bandytów.
[01:52:36] 25 czerwca 1941 r. zamordowano w Jedwabnem troje Żydów, jeden z zabitych pasł krowy na cmentarzu i za to został zabity. W morderstwie Żydów uczestniczyło kilku bandytów, którzy dręczyli także Polaków – okradanie żydowskich domów. „Żołnierze wyklęci” bronili Polaków.
[01:57:38] Bandytami byli: Kobrzyniecki, Tarnacki, Orłowski – po jego śmierci we wsi zorganizowano zabawę. Członkowie tej samej bandy chcieli wysadzić dom boh.
[02:02:05] Kossakowski z Grabnika chciał podpalić stodołę rodziny boh. – interwencja partyzantów. Stanisław Kossakowski został zabity przez akowców. Teść boh. został pobity przez bandytów.
[02:04:12] Kossakowski okradł i zabił człowieka wracającego z robót przymusowych. Dom Wądołowskich został dwa razy spalony przez bandytów. W pogromie w Jedwabnem brali udział bandyci i osoby zmuszone przez Niemców. Okupanci zabrali z gospodarstwa wszystkie krowy i konie. Bandyci przywozili ubrania po Żydach. Zapach w miasteczku, gdy pootwierano okna żydowskich domów. Jan Mocarski zajął żydowskie mieszkanie. Przed wojną Mocarski zaprosił ojca boh. na zabawę w Mocarzach – incydent z nożem. [+]
[02:09:38] Rozważania na temat rozróżnienia bandytów i Polaków. Relacje w rodzinie Stanisława Orłowskiego. Boh. odwiedziła koleżankę, zobaczyła skradzione ramki z uli i została zepchnięta ze schodów. Jan Mocarski donosił do UB i został zabity.
[02:14:12] Podczas Wielkanocy w Wityniach Orłowski chciał zabić Piotra Niebrzydowskiego – reakcja sąsiadów. Zabicie Orłowskiego przez szwagra.
[02:16:43] Ramki z uli były w domu kochanki Orłowskiego, Heleny Borawskiej. Po okradzeniu domu boh. widziała rodzinną miskę do kąpieli u sąsiadów Szumowskich. Boh. słyszała, że Żydów gnali do stodoły źli ludzie. Po pogromie niektórzy przywozili szmaty zabrane z żydowskich domów. Pani Łojewska z Jedwabnego siedziała w malinach i widziała pogrom.
[02:21:45] Zła sława Jedwabnego – incydent z miejscem urodzenia bratanicy, studiującej w Stanach. Rozważania na temat postrzegania nazwy Jedwabne. W pożydowskich domach zamieszkali Polacy. Okoliczni mieszkańcy rozebrali synagogę i wykorzystali cegły jako budulec.
more...
less