Oględzki Jerzy
Jerzy Oględzki (ur. 1923, Warszawa) w 1941 roku rozpoczął pracę w fabryce hamulców kolejowych „Zakłady Mechaniczne inż. St. Nehring, P. Jasiński i B. Domaracki Sp. z o. o.” przy ul. Płockiej 44. W 1942 i 1943 roku był więziony na Pawiaku. W konspiracji od lutego 1942 r. w 222 plutonie Zgrupowania „Żyrafa”, dowodzonym przez ppor. Edwarda Bołbotowskiego ps. „Bródka”.
more...
less
[00:00:07] Boh. urodził się w 1923 r. w Warszawie.
[00:00:17] Mama Zofia z domu Marcinowska pochodziła z Myszyńca, ojciec Bolesław był warszawiakiem.
[00:00:40] Rodzina ojca pochodziła ze wsi Oględów koło Pułtuska. Dziadek, ranny w powstaniu styczniowym, został zesłany na Sybir. Po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej [1877] sformowano z zesłańców oddział kawalerii, który wyróżnił się podczas zdobywania jednego z miast. Ranny dziadek został odznaczony orderem św. Anny. Boh. miał pięć lat, gdy dziadek zmarł – pamięta go w mundurze.
[00:05:52] Datowanie rodowego herbu Jastrzębiec. Tradycje wojskowe w rodzinie.
[00:06:27] Podczas I wojny ojciec boh. walczył w Legionie Puławskim, potem w 5 Dywizji Syberyjskiej – droga do Polski przez Japonię. Po powrocie ojciec zatrudnił się w tartaku w Sędziszowie.
[00:09:10] Ojciec mamy był rzeźnikiem w Myszyńcu, w powstaniu styczniowym stracił rękę.
[00:10:30] Opinia boh. o Napoleonie i stosunku do Polaków, Francuzów, Anglików i Amerykanów.
[00:11:28] Zakopanie przez dziadka Marcinowskiego dwóch garnków złotych rubli.
[00:12:08] Ojciec był kierownikiem tartaku w Sędziszowie do połowy lat 20. Potem mama wróciła do Myszyńca i założyła mleczarnię. Przywiezienie krów holenderek na Kurpie.
[00:14:25] Stare rody w Myszyńcu: rzeźnicy i piekarze. Odległości między miejscowościami na Kurpiach.
[00:15:50] Zebranie gospodarzy w Myszyńcu, założenie mleczarni przez mamę, zakup urządzeń.
[00:16:20] Boh. był najstarszy z rodzeństwa. Szesnastoletnia siostra Irena zginęła 23 czerwca 1941 podczas sowieckiego nalotu na Warszawę, którego celem było m. in. zbombardowanie mostów na Wiśle. [+]
[00:17:55] Rodzina mieszkała przy ul. Dzikiej, boh. patrzył przez lornetkę na samoloty zrzucające bomby. Znalezienie w prosektorium przy Chałubińskiego zwłok siostry, która zginęła w trafionym przez bombę tramwaju [koło kościoła św. Floriana]. Żałoba w rodzinie. [+]
[00:19:54] Sytuacja materialna rodziny: ojciec jako inwalida wojenny miał koncesję na alkohol i współpracował z restauracją w Pruszkowie. Mama handlowała alkoholem.
[00:21:04] We wrześniu 1939 część oddziałów po bitwie nad Bzurą przedarła się na Powązki.
[00:21:17] Dom przy ul. Dzikiej 28 należał do Drukarni Państwowej, w której ojciec pracował przed wojną. Przy Dzikiej znajdowały się magazyny papierów wartościowych. Opis budynku, w którym mieszkała rodzina, najbliższy przystanek tramwajowy.
[00:22:30] Utworzenie getta po drugiej stronie ulicy Dzikiej.
[00:22:40] Zima 1939-40 – kradzieże węgla z ciężarówek.
[00:23:20] Edukacja boh. – szkoły: polska i żydowska przy ul. Stawki 4. Targowisko na Stawkach, cena parówek.
[00:24:48] Metody kradzieży węgla z ciężarówek, ostrzelanie boh. przez niemieckiego konwojenta, ucieczka z ciężarówki. [+]
[00:25:45] Zabudowa okolic Stawek i ulicy Dzikiej, zakłady przemysłowe, hala targowa. Zniszczenia w 1939 r.
[00:26:42] Wydzielenie getta, mur po drugiej stronie ul. Dzikiej. Trasa tramwaju nr 8.
[00:27:19] Boh. miał dwóch kolegów Żydów, którzy pochodzili z zamożnych rodzin, uważali się za Polaków i chodzili do polskiej szkoły. Polska służba w żydowskich domach.
[00:29:14] Kampania wrześniowa – przedarcie się pułków poznańskich na Powązki, postój oddziału na podwórku przy Dzikiej – boh. dostał lornetkę od porucznika. Zakup przez żołnierzy cywilnych ubrań u żydowskiego kupca Abrama, u którego zostawiono mundury. [+]
[00:31:34] Boh. znalazł na sąsiedniej posesji amunicję oraz granaty i schował je.
[00:32:48] Dowódcą konspiracji w rejonie Powązek był przedwojenny starszy sierżant ps. „Bródka”.
[00:33:40] Bandycki napad na Powązkach. Ranny syn piekarza przybiegł do ciotki mieszkającej przy ul. Konarskiego, która zawiadomiła „Bródkę”. Zasadzka na bandytów na ul. Burakowskiej, zastrzelenie ich przez „Bródkę”.
[00:35:55] Przerzucanie worków z mąką za mur getta z jadącego tramwaju.
[00:36:52] Ceny mąki w mieście i getcie. Denuncjacja boh. przez Żyda, który zażądał łapówki, zatrzymanie przez niego tramwaju koło posterunku przy wejściu do getta. Przeszukanie boh. przez niemieckiego żandarma – droga na Plac Parysowski, by w fabryce części podwodnych sprawdzić umiejętności tokarskie boh. (pracował w zakładach „Nehring, Jasiński, Domaracki” przy ul. Płockiej, gdzie produkowano hamulce kolejowe). Spotkanie znajomego majstra, który kupował od boh. mięso. Próba przy tokarce. Zabijanie konfidentów przez Żydów. [+]
[00:42:28] Znajomość z niemieckim sierżantem, od którego boh. kupił pistolet. Sierżant był przyjacielem „Czarnej Mańki”, wdowy po oficerze, która mieszkała przy ul. Młocińskiej. Zakup większej ilości broni, umówienie spotkania przy alkoholu u „Czarnej Mańki”. [+]
[00:46:37] Sklepy w okolicy getta. Boh. „skakał” z kolegami na pociągi na rogu ul. Tatarskiej. Namówił go do do tego Władek (syn profesora wyrzuconego z Uniwersytetu za komunistyczne sympatie), który mieszkał w barakach na Powązkach. Napady na pociągi z węglem – wyrzucanie ładunku, ceny opału podczas mroźnej zimy. Dostawy węgla do getta. [+]
[00:49:17] Edukacja boh. w latach 1938-39 – gimnazjum mechaniczne na Okęciu, przy wytwórni płatowców. Rozważania o decyzjach przedwojennych władz, społeczne zbiórki funduszy na uzbrojenie wojska.
[00:50:52] Rozważania o polskich samolotach – prototypie myśliwca Jastrząb, artylerii przeciwlotniczej, produkcji i eksporcie dział.
[00:52:15] Dywagacje na temat postrzegania Słowian przez inne nacje.
[00:52:44] Sąsiedzi w domu przy ul. Dzikiej 28: major Rogowiński, Maszczyk i Helena Ossowska, Kowalski (dowódca taboru w czasie kampanii wrześniowej, historia „poddania się” taboru Niemcom, wyjazdy po ukryte rzeczy: konserwy, amunicję). [+]
[00:56:49] Zakupy chleba w piekarni przy ul. Młocińskiej – przerzucanie boh. przez parkan. Pomoc sąsiadce Irenie Kowalskiej.
[00:58:06] Sąsiad Kowalski brał udział w obronie Lwowa, chłodzenie karabinów maszynowych, odsiecz kawalerii. Rozważania na temat roli kawalerii w czasie wojny polsko-bolszewickiej.
[01:00:43] Przyjęcie do szkoły zawodowej przy ul. Konopczyńskiego, egzamin u dyr. Domaradzkiego, zajęcia w tokarni.
[01:01:39] Wejście do kanału z rannym porucznikiem „Szczerbą”. Boh. czyta fragment z książki – wyjście z kanału przy na rogu ul. Wareckiej i Nowy Świat.
[01:03:06] Słowo na temat złożenia obietnicy. Dykteryjka: postępowanie Stalina wobec Ordżonikidze.
[01:04:46] Droga kanałami z rannym por. „Szczerbą”, uratowanie mu życia, gdy chciał się zastrzelić. Książka „Żołnierze Starówki”.
[01:06:42] Handel z gettem, wyrzucanie worków z jadącego tramwaju.
[01:07:21] Sąsiad Kowalski pracował w fabryce hamulców kolejowych przy ul. Płockiej, zatrudnienie boh. w tokarni.
[01:09:32] Szkoła w Państwowych Zakładach Lotniczych – trzy dni nauki i trzy dni warsztatów. Specyfika pracy przy maszynie tokarskiej. Ukończenie szkoły przy Konopczyńskiego w maju 1944 r.
[01:12:12] Zdobycie zawodu przydało się boh. po wojnie. Powstanie przeżyło tylko pięciu kolegów ze szkoły. Bogdan Orzechowski wyjechał do Kanady i tam pracował jako tokarz - gdy obcięto mu zarobki, napisał list z prośbą o papiery do zakładu przy Płockiej. Działalność fabryki Lilpopa. Proces wytwarzania hamulców, żeliwne odlewy, sezonowanie żeliwa. Fabryka przy Płockiej była zniszczona, ale w magazynach znajdowały się półprodukty. Powrót tokarzy do pracy.
[01:16:54] Specyfika pracy tokarza, picie alkoholu w pracy, interwencja dyrektora Wacława Domaradzkiego. Wykonanie zamówienia dla Pafawagu.
[01:22:08] Dowódcą boh. był Edward Bołbotowski ps. „Bródka”. Zastrzelenie bandytów, którzy wymordowali rodzinę na Powązkach.
[01:24:10] Spotkanie kilkanaście lat po wojnie z mężczyzną postrzelonym przez bandytów – wiadomość o sądzeniu „Bródki” za ich zabicie. Udział w rozprawie w sądzie na Lesznie. Odstąpienie prokuratora od oskarżenia.
[01:27:12] Przed wojną w stolicy było 6 strzelnic, szkolenia młodzieży. Spotkanie z generalicją na strzelnicy w 1938 r., próba strzelecka boh., który pokonał generała. Najlepszy w strzelaniu był Zdzisław Owczarski, którego ojciec miał strzelnicę na rogu Powązkowskiej i Duchnickiej. Instrukcja obsługi broni, jakość niemieckiej amunicji z 1941 r. Amunicja dla myśliwych.
[01:31:46] Powstanie Warszawskie – efekty postrzelenia kulą dum-dum.
[01:32:00] Przed wojną boh. był w harcerstwie, potem w Orlętach. Pobyt na obozie w Puszczy Knyszyńskiej w sierpniu 1938 r., intensywny trening młodzieży. Boh. śpiewa piosenkę. I drugą, którą śpiewano stojąc na warcie. Bieg rzeki Sokołdy.
[01:36:58] Podczas jednej z nocnych wart boh., zbierając rosówki, wszedł na pole truskawek. Właściciel majątku major Korsak nie wiedział, że to odmiana, która owocuje dwa razy. Boh. najadł się truskawek, nazbierał rosówek i nałowił ryb: karpi i jazi. [+]
[01:40:45] Major Korsak zobaczył ryby i powiedział, że karpie są z hodowli. Podział połowu: karpie dla majora, jazie dla boh. [+]
[01:41:45] Objaśnienie terminu „bór”. Zwolnienie z zajęć u komendanta obozu por. Stanisława Srzednickiego, wyjazd na ryby z majorem Korsakiem. Boh. miał dwie wędki i kłusowniczy sznurek z haczykami – obfity połów ryb. Sprzedaż przez majora ryb w Knyszynie, zaopatrzenie stołówki obozu Orląt. [+]
[01:46:35] Wieś Straż w Puszczy Knyszyńskiej. Różnice między szlachtą a chłopami. Boh. powiedział majorowi o truskawkach – zbiór owoców przez chłopców z obozu.
[01:48:54] Sprzedaż ryb przez majora Korsaka, podział zarobionych pieniędzy. Rodzice mieli sklep, w którym boh często pomagał.
[01:51:20] Sposoby przyrządzania ryb. Zupa rybna gotowana przez mamę.
[01:51:50] Po powstaniu i wyjściu z niewoli boh. pojechał z Hanoweru do rodziców w Karlsruhe. W obozie dla dipisów kucharzem i magazynierem byli chłopcy z Oświęcimia.
[01:52:45] Przekazywanie ubrań przez niemieckie rodziny – boh. pracował w magazynie odzieżowym. Organizacja wydawania ubrań.
[01:54:00] Odnowienie się ran boh., przewiezienie do szpitala w Heidelbergu, którego szefem był Johann von Kochowski, wnuk powstańca z 1863 r. – historia znalezienia się rodziny w Niemczech. Dziadek dowodził obroną lazaretu podczas wojny francusko-pruskiej [1870-71]. Przewaga kawalerii nad piechotą.
[02:00:30] Rola kawalerii w Bitwie Warszawskiej. Zemsta Stalina na Polakach, otrucie go przez współpracowników.
[02:03:26] Patriotyczne wychowanie młodzieży przed wojną. Brak pomocy dla powstańców ze strony Armii Czerwonej. Prace porządkowe w zbombardowanym Berlinie, boh. wraz z innymi więźniami odgruzowywał Friedrichstraße.
[02:05:30] Podział Afryki „od linijki” – rozważania na temat granic, stosunek boh. do Anglików i Amerykanów. Przyłączenie Szczecina do Polski na prośbę Wandy Wasilewskiej.
[02:07:32] Przyjazd kuzyna boh. do Szczecina po wyzwoleniu, rozprawa z dezerterami z Armii Czerwonej.
[02:08:35] Boh. miał w piwnicy amunicję, granaty i broń z czasów kampanii wrześniowej.
[02:09:50] Zajęcia na strzelnicach dla młodzieży. Konspiracja podczas okupacji niemieckiej.
[02:10:25] Dykteryjka o cesarzu rzymskim, wyjaśnienie sentencji „Pecunia non olet”.
[02:10:54] Wyjazdy po zaopatrzenie na Lubelszczyznę, niemieckie kontrole w Dęblinie. Boh. dostawał towar od żydowskiego kupca Abrama i objeżdżał z nim lubelskie wsie, sprzedając rzeczy i kupując żywność. Po kontroli w Dęblinie został mu tylko połeć słoniny i puszka papierosów „Mewa” – poczęstowanie papierosami niemieckiego porucznika, który oddał boh. zarekwirowany towar. Reakcja Niemca na wręczoną mu gotówkową łapówkę – boh. uratowała łacińska sentencja, a porucznik okazał się nauczycielem z Heidelbergu. Ustalenie zasad dalszej współpracy. [+]
[02:16:25] Wagony z żywnością. Dostarczanie jedzenia do getta. Broń dla żydowskich kolegów. W magazynach przy Górczewskiej znajdowała się polska broń z 1939 r. – znajomy sierżant wydał broń za wódkę, jedzenie i dolary. Wjazd dwóch wozów z bronią przykrytą workami z mąką do getta. [+]
[02:18:40] Zachowanie żydowskiej policji w getcie. Postawa Janusza Korczaka. Żydowski proletariat.
[02:20:25] Śmierć obrzezanego polskiego porucznika w celi na Pawiaku.
[02:21:44] Pobyt boh. w więzieniu na Pawiaku. Osoba Ludwika Kalksteina.
[02:23:05] W domu przy Dzikiej sąsiadką rodziny była Helena Ossowska, której brat walczył w Twierdzy Modlin podczas kampanii wrześniowej.
[02:24:18] Magazyny amunicji w Dęblinie. Walki podczas kampanii wrześniowej. Opinia boh. o gen. Bortnowskim.
[02:26:14] Po aresztowaniu ojca Ludwik Kalkstein został konfidentem gestapo. Sowiecki nalot na Warszawę i zbombardowanie miasta w sierpniu 1942 r., celem były magazyny paliw przy Górczewskiej. Tej samej nocy aresztowano część mieszkańców domu przy ul. Dzikiej, w tym boh. – ubranie, które założył podczas aresztowania. [+]
[02:30:32] Znajoma Niemka miała przyjaciela gestapowca. Łapówka za uwolnienie boh. miała wynieść 60 tys. Pobyt w celi na Pawiaku, paczki dla więźniów. Rada fryzjera Siwka, który wcześniej siedział na Pawiaku – jedzenie w więzieniu.
[02:32:51] Spotkanie z kolegą Władkiem Brzozowskim. Przed wojną rodzina boh. miała sklep w Płocku, potem w Warszawie na rogu Białej i Elektoralnej. Prowadzenie rachunków przez mamę.
[02:33:56] Pobyt na Pawiaku, pchły dręczące więźniów. Spotkanie w celi ze szkolnym kolegą Władkiem Brzozowskim. Wpływ ubrania boh. na traktowanie go przez współwięźniów. Paczka z domu: suchary moczone w tłuszczu, czosnek i cebula oraz 100 papierosów w proszku do prania. W celi był rosyjski kapitan, uciekinier z obozu jenieckiego, ponownie złapany przez Niemców – podarowanie boh. koszuli przed zabraniem go na rozstrzelanie. [+]
[02:37:32] Boh. miał w mieszkaniu schowek i gromadził w nim kapitał bez wiedzy rodziców. Podczas dezynfekcji więzienia z powodu pcheł i pluskiew, które dokuczały także Niemcom, boh. spotkał dziewczynę, która powiedziała mamie o schowku. Wykupienie go z więzienia przy pomocy znajomej Niemki. [+]
[02:40:34] Wykupowanie innych więźniów Pawiaka: dr Pazyry, harcmistrza Lange, Żebrowskiego. Masowe łapanki w styczniu 1943 – wysyłanie więźniów na Majdanek.
[02:41:44] Przepełnienie więzienia po łapankach w styczniu 1943, tyfus na Pawiaku, zapchanie kanalizacji. Boh. został przeniesiony na 3 oddział roboczy, gdzie przebywali lekarze, szewcy, krawcy, kucharze. Starostą celi był pilot por. Urbański.
[02:43:18] Boh. zjadł budyń przeznaczony dla jednego z dozorców. Zamiast budyniu wytargował w kuchni kawałek tortu przeznaczonego dla komendanta Pawiaka. [+]
[02:45:22] Kogel-mogel dla dozorcy, który był śpiewakiem, liczenie skorupek od jajek. W magazynie z żywnością pracował Kania, wejście do kuchni z Rottenführerem, który usłyszał, co Kania myśli o Niemcach. [+]
[02:48:06] Wejście z Rottenführerem na Serbię, spotkanie z Heleną Ossowską, która przekazała boh. gryps dla męża. [+]
[02:48:30] Robienie kogla-mogla dla Rottenführera.
[02:49:05] Wielkanoc 1943, walka bokserska boh., opieka lekarska – środki przeciwbólowe. Bicie Jan Bytnara, który dostawał środki przeciwbólowe.
[02:50:58] Boh. dostał gryps od mamy i wiedział, że stara się o jego uwolnienie. Wielkanoc 1943, trwało już powstanie w getcie – ostrzelanie Pawiaka i ranienie jednego z dozorców. Uwolnienie boh. w Wielką Sobotę – rozdanie kolegom świątecznej paczki. Wysadzenie uwolnionych więźniów w Alei Szucha, ostrzeżenie ze strony konwojenta. [+]
[02:52:34] Boh., ostrzeżony przez konwojenta, nie nocował w domu – przyjście Niemców szukających boh. [+]
[02:53:10] Jazda tramwajem z doliniarzem Heńkiem Jankowskim, który ukradł broń niemieckiemu oficerowi i dał ją boh. [+]
[02:53:39] Powstanie Warszawskie – boh. został ciężko ranny, ostatnie namaszczenie, odgniecenia od broni w kieszeni, gdy leżał nieprzytomny. Opatrywanie ran, śmierć lekarza podczas bombardowania. [+]
[02:54:35] Boh. odzyskał przytomność na ul. Barokowej, pobyt w szpitalu polowym przy ul. Długiej 15, w nocy z 19 na 20 sierpnia boh. nie mógł zasnąć i czytał „Romans kasztelanówny”, a potem uciekł ze szpitala do 2 kompanii szturmowej, która zajmowała budynek przy Długiej 16. Przyjście lekarza, który rozkazał boh. wracać do szpitala – odmowa wykonania rozkazu. Walka w pierwszej linii, bo tam nie bombardowano. Zbombardowanie szpitala polowego, śmierć rannych i personelu. [+]
[02:56:43] Ocalenie jednej z sanitariuszek, która karmiła boh. rannego w twarz podczas jego pobytu w szpitalu. Szpital polowy w podziemiach kościoła garnizonowego – doktor ortopeda nastawiła mu połamaną szczękę. Sanitariuszka ocalała, bo podmuch wybuchu wyrzucił ją przez okno. [+]
[02:57:38] Przejście kanałami do Śródmieścia z porucznikiem, który chciał się zastrzelić.
[02:58:08] Rozstrzelanie powstańców na ul. Okólnik. Walki na ul. Chmielnej, ostrzelanie Niemców przez boh. i Kmiecika. Kpt. „Gozdawa” nawoływał Niemców przez tubę do poddania się – zastrzelenie przez swojego dowódcę Niemca, który się poddał. Obrzucenie granatami niemieckich żołnierzy z dachu budynku, razem z Kamińskim ps. „Szatan”, skutki wybuchu granatów.
more...
less