Kalwejt Karol cz. 2
Karol Kalwejt (ur. 1929, Grajewo, zm. 2022) – syn rotmistrza 9. Pułku Strzelców Konnych, który zginął w niewyjaśnionych okolicznościach we wrześniu 1939 roku. W trakcie trzydnio-wej obrony Grodna przed Armią Czerwoną w dniach 20-22 września 1939 roku produkował butelki zapalające i dostarczał je starszym harcerzom na pierwszą linię walk. Był świadkiem zbrodni dokonywanych przez Żydów oraz Sowietów na polskich obrońcach Grodna we wrześniu 1939 roku. Podczas okupacji niemieckiej uczęszczał na tajne komplety. W wyniku denuncjacji został aresztowany i umieszczony w obozie pracy dla małoletnich w Grodnie. Po wyzwoleniu Grodna przez Armię Czerwoną w 1944 roku wspólnie z kolegami zorganizował akcję zniszczenia archiwum ratusza w Grodnie, po której zagrożony aresztowaniem przez NKWD, ostrzeżony przez jej funkcjonariusza, wyjechał do Sokółki. W 1946 roku wstąpił do Samodzielnego Batalionu Specjalnego Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Uczestni-czył w Akcji „Wisła” w Bieszczadach, był świadkiem zbrodni dokonywanych przez oddziały UPA na polskiej ludności cywilnej. Po przeniesieniu do Ełku zwalczał Werwolf. Od 1948 do 1975 roku był funkcjonariuszem Milicji Obywatelskiej, służbę zakończył w stopniu starszego sierżanta sztabowego. Działacz Towarzystwa Przyjaciół Wilna i Grodna w Słupsku. Zmarł 27 września 2022 roku.
more...
less
[00:00:07] Obchodzenie świąt pułkowych w Grodnie – udział mieszkańców w uroczystościach. Udział żołnierzy w niedzielnych mszach w kościele farnym, obecnie katedrze i kościele garnizonowym, zwanym farą Witoldową, który wysadzono w 1956 r.
[00:03:37] W Grodnie było kilka kin, w tym kina „Uciecha” i „Pan”. Boh. oglądał film o księciu Józefie Poniatowskim i komedię „Czy Lucyna to dziewczyna”. Przy parku, który łączył się z Ogrodem Botanicznym, miał siedzibę Teatr Miejski. Boh. chodził z babcią na przedstawienia i koncerty orkiestry symfonicznej. Babcia kupiła skrzypce i boh. uczył się grać. Obecnie Teatr Miejski jest Teatrem Lalek, działa też Teatr Białoruski, zbudowany w miejscu zniszczonego kościoła Bernardynek. Wspomnienie występów zespołów harcerskich, białoruskich i żydowskich. Młodzież pływała kajakami na Niemnie – śpiewane piosenki o Grodnie. Z Żydami i Białorusinami grywano w piłkę.
[00:10:20] Stosunki polsko-żydowskie w przedwojennym Grodnie, żydowski handel.
[00:11:15] Boh. chodził przez dwa lata do szkoły im. Batorego, w klasie wisiał krzyż, godło, portret Marszałka Piłsudskiego i prezydenta Mościckiego. Dowcip opowiadany przez wojskowych, kolegów ojca. Matka pracowała jako krawcowa w wojskowej szwalni, a babcia prowadziła kasyno 9. Pułku Strzelców Konnych. Działalność Koła Rodzin Wojskowych.
[00:14:44] Przed wybuchem wojny boh. należał do zuchów, zbiórki odbywały się w Domu Harcerza – tematy pogadanek, obozy i ogniska. Szacunek dla skautów. Harcerskie zasady, druhowie paląc papierosy zdejmowali krzyż harcerski. Harcerze nie przeklinali – boh. dopiero w czasie okupacji poznał brzydkie słowa.
[00:18:35] Woźna w szkole dzwoniła dzwonkiem, który nazywano „moździerzem”. Kierownik szkoły był oficerem rezerwy. Klasa mieściła się na pierwszym piętrze, na dół zjeżdżano po poręczy. Szacunek dla nauczycieli. Szkolne wybryki i kary cielesne.
[00:21:40] W czerwcu 1939 podczas zakończenia roku szkolnego kierownik szkoły Siemiątkowski był w mundurze i powiedział o swoim powołaniu do wojska. Kierownik brał udział w obronie Grodna, po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną został rozstrzelany. Uczniowie Batorówki nosili czarne rogatywki. Dzieci innych narodowości miały swoje szkoły – była szkoła żydowska i białoruska.
[00:25:36] W szkole boh. nie uczył się języków obcych. Boh. i jeszcze jeden kolega z klasy byli ministrantami w kościele farnym. Msze odprawiano po łacinie. Matka szyła synowi komże. Boh. zdarzyło się wypić mszalne wino i podjadać komunikanty. Dziekanem był ks. Jaroszewicz, rozstrzelany przez Rosjan w 1956 r. [aresztowany w 1945, zginął w łagrze w 1946]
[00:31:38] Rodzice nie mieszkali ze sobą, boh. widywał ojca, który służył w 9. Pułku Strzelców Konnych. Ojciec był rotmistrzem w kontrwywiadzie wojskowym. Boh. widział ojca na mszy polowej w sierpniu 1939 – czekolada na pożegnanie. Informacja z pułku, że ojciec poległ 5 września w Prusach i został pochowany w Ełku. W 1944 r. Rosjanie zniszczyli groby polskich żołnierzy na ełckim cmentarzu. Ojciec chrzestny boh., rotmistrz Gronicki, wrócił do Grodna i powiedział matce, że po wojnie zawiezie ją na grób męża – przypuszczenia, że Ełk będzie polskim miastem. Rotmistrz Gronicki został rozstrzelany przez sowietów.
[00:37:50] Niemieckie bombardowania Grodna, informacje radiowe i rozmowy dorosłych o bolszewickiej agresji. Informacje o antypolskich rozruchach w Skidlu.
[00:39:29] W czasie obrony Grodna benzynę w kanistrach przynosili harcerze i studenci. Zadaniem boh. i kolegów było rozlewanie benzyny w butelki i robienie lontów ze szmatek. Butelki były z wytwórni octu i Monopolu Spirytusowego. System atakowania czołgów. [+]
[00:43:24] Wyżywienie w czasie obrony miasta. Wspomnienie kawy wojskowej w kostkach, którą dzieciaki dostawały od żołnierzy. Zapasy żywności zgromadzone przed wybuchem wojny.
[00:47:05] Przed zajęciem miasta przez sowietów Żydzi atakowali polskich żołnierzy i harcerzy. Informacje o zajściach z udziałem komunistów w Skidlu. Boh. idąc z matką został zatrzymany koło kina „Pan” przez oficera, który powiedział, że teren jest ostrzeliwany przez Żydów. Boh. widział mężczyznę strzelającego z balkonu, którego zastrzelono. Żydzi-komuniści mieli czerwone opaski na rękawach. Dorośli opowiadali, że w spalonych sowieckich czołgach byli Żydzi-przewodnicy.
[00:51:40] Boh. brał udział w pogrzebach obrońców Grodna, które odbywały się po walkach. Po zajęciu miasta boh. zobaczył wojsko w parku – gwiazdki na czapkach i hełmach. Pierwsze wrażenia.
[00:54:48] Boh. był świadkiem wywózek Polaków – zabieranie sąsiadów. Okoliczności deportacji rodziny Przybyszów. Po zajęciu miasta przez sowietów rodzina została wyrzucona z mieszkania – przeprowadzka na ul. Prochową. Boh. chodził na dworzec kolejowy i widział pociągi, do których wsadzano deportowanych.
[00:59:48] W Domu Harcerza bronili się harcerze. Gdy się poddali, zostali doprowadzeni na Psią Górkę, gdzie wszystkich rozstrzelano.
[01:01:55] W czasie sowieckiej okupacji boh. chodził do szkoły. Atmosfera po wkroczeniu Niemców do Grodna – kwiaty na powitanie. W więzieniu w Grodnie przebywali więźniowie z różnych miast, stąd odchodziły transporty więźniów na wschód. Przed atakiem Niemiec na ZSRR nie można było wypowiadać się krytycznie na temat Hitlera. Pierwsze dni po zajęciu miasta przez Niemców – wybór prezydenta Polaka. Zmiana sytuacji po przyjeździe gestapo.
[01:05:15] Zachowanie ludności żydowskiej w czasie sowieckiej okupacji. Wiece pod nadzorem uzbrojonych czerwonoarmistów – antypolska propaganda. Żydzi chodzili z enkawudzistami po domach i wskazywali Polaków, których aresztowano. Zachowanie żydowskich sąsiadów po wkroczeniu Niemców.
[01:07:56] Żydzi musieli nosić żółtą gwiazdę, wykorzystywano ich do prac w mieście. W Grodnie powstały dwa getta, przez druty przerzucano żywność. Babcia kazała boh. nosić chleb i rzucać za ogrodzenie getta. Chleb rzucano, gdy przechodziły kolumny jeńców sowieckich – pomoc jeńcom w obozach, w których umierali śmiercią głodową.
[01:11:40] Po wojnie boh. dowiedział się, że gospodarz domu, w którym mieszkano, należał do AK. Niemcy aresztowali go i rozstrzelali. Boh. brał udział w akcji podmieniania listów przewozowych na wagonach stojących na bocznicy. W straży kolejowej służyli także Białorusini, niektórzy współpracowali z podziemiem i nie zwracali uwagi na chłopaków kręcących się przy wagonach. Informacje o akcjach polskich partyzantów.
[01:15:56] Boh. wiedział o wybuchu powstania w Warszawie. Mówili o tym żołnierze niemieccy, potem Rosjanie. Boh. znał czterech chłopaków, którzy brali udział w powstaniu i trafili do obozu w Grodnie.
[01:17:30] Boh. przebywał w obozie pracy dla nieletnich – odzież z pokrzywy, wyżywienie. Szefem był Kurt Ziegler. Obóz mieścił się w przedwojennej szkole rzemieślniczej, gdzie były warsztaty. W czasie okupacji sowieckiej była tam szkoła zawodowa, a Niemcy zrobili tam obóz dla nieletnich. Boh. pracował przy tokarce, niemieccy majstrowie mieli nahajki do bicia. W czasie przerw w pracy kazano więźniom skakać przez stoły. Wśród więźniów byli Polacy, Ukraińcy, Białorusini. Jeden z Ukraińców był donosicielem, chłopak nie znał niemieckiego i boh. nauczył go brzydkich słów w tym języku. [+]
[01:22:25] Boh. przebywając w obozie miał kontakt z matką, która pracowała w kuchni obozu dla robotników przymusowych. Szef obozu dowiedział się, że boh. zna niemiecki i gra na skrzypcach – prowadzenie kartoteki części zamiennych. W magazynie był telefon i boh. dzwonił do matki. W sąsiadującej z obozem dla nieletnich szkole była odwszalnia dla żołnierzy jadących z frontu na urlop. Babcia prosiła żołnierzy o zakup piwa w kantynie, piwem można było przekupić majstra w obozie. Boh. dostał przepustkę na wyjście do domu. Niektórzy majstrzy byli Mazurami z Prus Wschodnich, Johann Jackowicz z Gołdapi przychodził do boh., by ten adresował mu paczki do domu. Przed nadejściem frontu boh. uciekł ostrzeżony przed wywózką przez Niemkę Emmę, którą uczył polskiego – porada dotycząca ucieczki. Boh. uciekł z kolegą Marianem Jacewiczem, po latach spotkał się z nim w Słupsku.
[01:30:44] Powody wyjazdu z Grodna – boh. brał udział w podpaleniu dokumentów zgromadzonych w ratuszu. Enkawudzista ostrzegł matkę i nakazał jej wyjazd do Polski. Podróż do Sokółki trwała dwa tygodnie – reakcja na widok polskich żołnierzy. Pomoc PUR. W Sokółce zamieszkano u znajomych pań, które wyjechały z Grodna wcześniej. Boh. podjął pracę w PUR i Czerwonym Krzyżu. Boh. chciał jechać do Wałcza, ponieważ spodziewał się, że będzie tam znajoma Niemka Emma.
[01:36:50] Przejazd przez Polskę w poszukiwaniu miejsca do zamieszkania – jesienią 1945 przyjechano do Ełku. Boh. zaczął pracować w ochronie poczty, dostał karabin i pięć nabojów – pilnowanie budynku przez Niemcami. Boh. był członkiem ORMO, na domach, w których mieszkali Polacy zatykano biało-czerwone flagi. Niemcy z białymi opaskami sprzątali miasto. [+]
[01:39:48] Boh. dostał się do KBW i brał udział w Akcji „Wisła” – z powodu obecnej sytuacji politycznej nie chce o tym opowiadać. W latach 70., gdy był milicjantem, napisał na ten temat artykuł, którego nie wydrukowano. Boh. pracował w milicji, obecnie wykreślono mu lata pracy 1949-1953 i zmniejszono emeryturę – boh. i jego „zbrodnie przeciwko Polsce”.
[01:43:00] [Po wojnie] Niemcy zrywali druty telefoniczne, napadali na sklepy. Woźny z poczty, Mazur z pochodzenia, powiedział boh., że zaproponowano mu wysadzenie budynku poczty. Boh. przekazał sprawę swojemu dowódcy sierż. Rębalskiemu i zajął się tym Urząd Bezpieczeństwa. [+]
[01:46:28] Boh. słyszał o wyrzucaniu Mazurów z domów przez przybyłych do Ełku Polaków. Boh. pracował w biurze dowodów osobistych, które działało przy komendzie MO. Przypadki starć milicjantów i czerwonoarmistów – udaremnienie kradzieży mebli i bójka. Po kilku dniach radziecki komendant miasta dał milicjantom broń do walki z Niemcami. Wspomnienie Rosjan w Grodnie – pomoc z ich strony.
[01:51:30] Do Ełku przyjechało wielu przesiedleńców ze wschodu – zabawy nad jeziorem, w czasie których grała orkiestra wojskowa. Wspomnienie strzelaniny na wiwat na zabawie. W lokalu „Zagłoba” odbywały się potańcówki i gry towarzyskie.
[01:55:20] Polscy żołnierze w Grodnie po wyzwoleniu. Reakcja matki po zakończeniu wojny – pytanie o Polskę, prośba, by boh. zagrał hymn na skrzypcach.
[01:58:20] Ełk został spalony przez sowietów – udział w odgruzowywaniu miasta. Boh. był w Warszawie po wyzwoleniu i jako junak Służby Polsce odgruzowywał stolicę – wrażenia ze zniszczonego miasta. Opinia na temat Polski Ludowej, Żydów w aparacie bezpieczeństwa, represji wobec akowców. Szef UB w Ełku był Żydem. Czyny społeczne i działalność Służby Polsce.
more...
less